وارد بازار سنتی زنجان که می‌شوید آوای خوش هیاهوی مغازه‌داران و خریداران را می‌توان شنید و ساعت‌ها می‌توانید محو هنرنمایی هنرمندان زنجانی شوید؛ هنرمندانی که هنرهای خود را روی مس، ملیله، گلیم، چاروق، چوب و ...به طرز حیرت‌آوری به رخ بیننده کشیده‌اند. سراسر بازار پر است از هنرهای رنگارنگ و جاویدان.
بازارها از دیرباز نقشی کلیدی در تحولات اقتصادی، فرهنگی و حتی سیاسی شهرها در سراسر جهان اسلام بازی کرده‌اند. بازار زنجان را طولانی‌ترین بازار ایران می‌نامند. این بازار که بر اساس اسناد تاریخی ساخت آن در سال 1205 قمری و در دوران آقا محمدخان قاجار آغازشده، در سال 1213 قمری در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار به بهره‌برداری رسید و بعدها چندین سرا، مسجد، گرمابه و... به مجموعه بازار بالا که مشتمل بر بازار قیصریه، بازار بزازها، حجت‌الاسلام، امامزاده و عبدالعلی بیک است، افزوده شد.
بازار زنجان ازنظر تولید و نوع فعالیت به 8 راسته تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از: راسته زرگرها، کفاش‌ها، بزازها، سراج‌ها و ... . این بازار دارای راسته‌ها، سراها، میدان‌ها، تیمچه‌ها، بازارها، دالان‌ها، مساجد، حمام‌ها، تکیه‌ها است و در خود 1000 باب مغازه جای‌داده است.
بازارها عموماً شامل تیمچه‌ها، راسته‌ها و راه‌های فرعی هستند و باعث حضور متعدد اصناف و هنرهای وابسته به منطقه ازجمله هنرهای بومی گشتهاند.
در حال حاضر بازار سنتی زنجان از تداخل راسته‌های متعددی تشکیل‌شده است و هر راسته حجره‌هایی با پلان مربع شکل یافته است. اکثر مشاغلی نیز که در حال حاضر در این بازار مشاهده می‌شوند مشاغلی قدیمی و سنتی هستند از قبیل آهنگری، خراطی، تهیه و تولید صنایع‌دستی و رنگ‌آمیزی آن‌ها و چکش‌کاری دیگ‌های مسی و غیره است.
جذابیت صنایع‌دستی کشور به‌جز کارایی و زیبایی آن‌ها، این است که هرکدام از این تولیدات در خانه و به دست‌زنان و مردانی ساخته می‌شود که این هنر را نسل به نسل از پدران و مادران خود به یادگار گرفته‌اند. صنایع‌دستی و هنرهای سنتی بخش تفکیک‌ناپذیری از بدنه فرهنگی استان زنجان محسوب می‌شود. با توجه به این موضوع درک مفهوم ساختار رقابت شدید در بازار بسیار مهم است. هنگامی‌که عرصه بازار درگیر رقابت بسیار نزدیک و شدید می‌شود، جلب رضایت مشتری یک مزیت به‌حساب می‌آید. در این میان برآوردن خواسته‌های محیطی و اجتماعی مردم و گردشگران به همان اندازه اهمیت دارد که جلب رضایت او. زنجان خاستگاه اصلی صنایع‌دستی همانند مس، چاقو، چارق، ملیله و ... است، صنایعی که با برند سازی و معرفی گسترده جهانی می‌تواند ارزآوری بالایی برای کشور داشته باشد
صنایع‌دستی، حاصل روح ملت‌ها و دستاورد هنرهای آموخته از نسلی به نسل دیگر است؛ بنابراین، صنایع‌دستی تنها کالایی برای مبادله نیست، بلکه خصوصیات فرهنگی و ویژگی‌های قومی، از طریق این کالا مبادله می‌شود و نوعی ارتباط فرهنگی در میان جامعه‌ها پدید می‌آورد. صنایع‌دستی به‌عنوان، صنعتی تأثیرگذار در اشتغال‌زایی نقش مهمی در رفع چالش‌ها و همچنین توسعه اقتصادی دارد و می‌تواند در محیط‌های خانگی شهری و روستایی به کمک اقتصاد خانوار بیاید و بخش مهمی از درآمد خانواده‌ها را تأمین کند. صنایع‌دستی با ویژگی‌های چون کاربر بودن و ارزش‌افزوده بسیار بالا، تأمین مواد اولیه مصرفی از منابع داخلی نیاز به سرمایه اندک، برخورداری از ابزار کار ساده و بازار ساده فروش محصولات، سبب افزایش تولید ناخالص ملی، افزایش درآمد سرانه، توسعه صادرات، کسب درآمد ارزی، تأمین تعادلی اجتماعی، تأمین اشتغال و تعادل بخشی بازار کار و جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها ایجاد درآمد مکمل برای خانوار توسعه توریسم و مبادلات فرهنگی و افزایش سطح مشارکت اقتصادی می‌گردد.
بازار سنتی زنجان به دلیل داشتن سرمایه اجتماعی غنی و جو اعتماد، از وضعیت اقتصادی پایداری برخوردار می‌باشند و نقش مؤثری در اقتصاد محصولات هنری به‌ویژه صنایع‌دستی و هنرهای بومی مناطق دارند؛ و نقطه عطفی جهت فروش و ارتقا اقتصاد صنایع‌دستی است. می‌توان در عرصه صنایع‌دستی با تأکید بر حفظ اصالت و عناصر فرهنگی و کیفیت این محصولات به‌سوی بخش‌بندی بهتر بازار هدف، تبلیغات و بازاریابی، نیاز سازی و افزایش تقاضا برای آن‌ها، گام برداشت. ازاین‌رو، باید به هنرهای دستی توجه ویژه‌ای داشت؛ تا بتوان برای افزایش آگاهی و ارائه فرهنگ، از صنایع‌دستی منطقه استفاده کرد. علاوه بر این، با تقویت بخش صنایع‌دستی، می‌توان به بازارهای گردشگری موفق دست پیدا کرد. پیشرفت در بخش صنایع‌دستی بازار زنجان می‌تواند به توسعه اقتصاد محلی کمک کند و به تولیدکننده صنایع‌دستی اجازه می‌دهد تا با گردشگران در حین ارائه صنایع‌دستی، ارتباط برقرار کند. حمایت از صنایع‌دستی و جذب فرآورده‌های کشاورزی و دام‌پروری نقاط از اطراف باعث تقویت بنیه در بازار می‌گردد. صنایع‌دستی زنجان ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی‌یافته و همین عامل وجه تمایز اصلی این‌گونه محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه‌ای است. پس صنایع‌دستی تنها یک کالا و شیئی برای مبادله و خریدوفروش نیست، بلکه خصوصیات فرهنگی و ویژگی‌های اقوام و ملل مختلف از طریق این کالای باارزش مبادله می‌شود و نوعی ارتباط را بین آن‌ها ایجاد می‌کند.
در زمان‌های قدیم کاروان‌های تجاری پس از ورود به شهر زنجان در سراهای بازار سنتی که حکم تجارتخانه را داشتند مستقر می‌شدند و کالاهایشان را در این سراها خالی می‌کردند درواقع می‌توان گفت این سراها محل دادوستد و توزیع کالاها در بازار سنتی بوده‌اند. عمده این سراها دارای حیاط‌های بزرگ و نما و معماری زیبایی هستند و امروزه هم این سراها در بازار زنجان کاربرد خود را حفظ کردند و همچنان نقش اساسی را در توزیع صنایع‌دستی و کالاها دارند. در بازار زنجان عمده‌فروش‌ها بیشتر در راسته‌های تخصصی، سراها و تیمچه‌ها مستقرشده‌اند. آن‌ها به انبارهای بزرگ در نزدیکی مغازه یا حجره‌های خود نیاز دارند. برای همین منظور در سراها که فضاهای باز گسترده‌ای هستند، مستقرند و خرده‌فروش‌ها بیشتر در امتداد گذر اصلی بازار قرارگرفته‌اند و همانند یک خیابان محل خرید در شهر عمل می‌کنند. که نحوه‌ی قرارگیری و ترتیب مکان گیری صنوف و مشاغل مختلف در بازا، دارای نظم و ترتیب حساب‌شده‌ای است؛ بازار زنجان تنها یک فضای تجاری و اقتصادی نیست بلکه ویژگی‌های اجتماعی و فراغتی نیز داشته به‌گونه‌ای که وجود فضاهای سرپوشیده در آن تصدیقی بر این امر است. توجه به حوزه صنایع‌دستی، بخصوص صنایع‌دستی که دارای چرخه تولید بومی در بازار سنتی زنجان هستند می‌تواند نقش مهمی درزمینه¬ی اشتغال‌زایی داشته باشد. به‌گونه‌ای که رفع چالش‌های فرا روی توسعه صنایع‌دستی نقش تأثیرگذار صنایع‌دستی را می‌تواند بیش‌ازپیش در اقتصاد و فرایند رو به رشد جامعه نشان دهد. تبلیغات و نمایش مناسب، بازاریابی دقیق و طراحی به‌روز محصول در عین حفظ اصالت آن در کنار سلسله اقدامات دیگر حساب‌شده در بازار سنتی و راسته‌ها می‌تواند در توسعه صنایع‌دستی مؤثر باشند. کارگاه‌های صنایع‌دستی جذابیت خارق‌العاده‌ای را در بازار زنجان ایجاد نموده است. گزینه قبل توجهی برای جذب گردشگران است.
بدون شک یکی از افتخارات هر ملت و کشوری، صنایع بومی و دستی آن است، هنرهای سنتی، مجموعه هنرهای اصیل، بومی و مردمی هر کشور است که نمایشگر فرهنگ و تمدن اقوام بوده است. میراث‌های فرهنگی و هنری که در طول قرون به آیندگان منتقل می‌شود٬ دارای ارزش معنوی زیاد و بر پشتوانه‌های فرهنگی ـ هنری گذشتگان بناشده است؛ و با توجه به جايگاه صنایع‌دستی به‌عنوان دومين عامل رشد و توسعه توليد ناخالص ملي و نيز در کنار صنعت گردشگري به‌عنوان مهم‌ترین منبع رشد اقتصاد جهاني، نقش صنعتگران در اين حوزه چه در سطح جهاني و چه در سطح كشور و به‌تبع آن در سطح استان، بسيار درخور توجه است.
امیر ارجمند
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی زنجان