یکی از شهرهایی که از دیرباز با توجه به موقعیت جغرافیایی و نقشی که در جنگ‌های مختلف قبل و بعد از اسلام داشته زنجان بوده است. انواع چاقوهای متداول زنجان، می‌توان به چاقوی قلم‌تراش، چاقوی ضامن‌دار، چاقوی شکاری، چاقوی صحرایی، ساطور، کارد سلاخی، کارد قصابی، کارد آشپزخانه، چاقوی باغبانی، تبر، شمشیر، قمه، دشنه، قداره و قندشکن که هرکدام به شکل‌ها و انواع دسته‌های مختلف ساخته می‌شوند؛ که بهترین مشخصه را برای شناخت چاقوهای زنجان، دسته و تیغه است. ظرافت چاقوی زنجان به علت استفاده از مصالح مرغوب و همچنین شکیل بودن از نظر تناسب منطقی در ابعاد تیغه، دسته و غلاف آن است که همگی نشانه زبردستی و تبحر استادان چاقوساز زنجانی است. 

مرغوب‌ترین نوع چاقوهای زنجان قلم‌تراش است که ساخت آن از دوره صفویه و هم‌زمان با گسترش و رشد خط نستعلیق و هنر خوشنویسی رواج یافته است.

هنر خوشنویسی بخشی دیگر از دانشنامه قرآنی محسوب می‌شود که بنا به اعلام مورخان، زنجان یکی از پایتخت‌های خوشنویسی در کشور بوده که از آن جمله می‌توان به احمد بن سهرودی اشاره کرد که از برخی نوشته‌ها که صحت آن هنوز مورداطمینان نیست، او فرزند شیخ سهرودی بوده است. این خوشنویس که یکی از شخصیت‌های ارزنده جهان اسلام محسوب می‌شود به لقب یاقوت ثانی معروف بوده و ۳۳ نسخه قرآنی از این هنرمند در موزه‌های جهان نگه‌داری می‌شود. 

بنای خط بر قلم خوب و قلم‌تراش تیز استوار است. قلم‌تراش را در بدنه قلم فرومی‌برند و با فشاری یکسان تا سر قلم را برمی‌دارند. قط قلم به‌این‌ترتیب است که قلم را از طرف میدان آن بر مِقَطّ (قطزن) قرار می‌دهند و قلم‌تراش را بر پشت آن می‌گذارند و به‌یک‌باره با انگشت ابهام بر پشت قلم‌تراش فشار می‌آورند تا قلم صاف و بی‌عیب قطع شود. باید در این هنگام از قلم صدایی چون «قط» برخیزد. 

کاردی است با تیغ‌های راست و اندازه و پهنای متوسط که با آن قلم می‌تراشند. کیفیت قلم‌تراش در خوشنویسی بسیار مهم است، زیرا خط خوب به قلم خوب و قلم خوب به قلم‌تراش تیز وابسته است. قلم‌تراش باید چنان تیز باشد که بتوان با آن موی تراشید. همچنین نقل کرده‌اند که یاقوت مستعصمی برتری خط شاگردانش را به تیز بودن قلم‌تراش آنان وابسته دانسته است. غالباً دو قلم‌تراش در بین خوشنویسان رایج بوده است، یکی نازک و تیز برای خالی کردن میدان قلم، برداشتن زیر قلم و اصلاح آن و یکی کلفت و سنگین و تیز برای قط زدن و گاه برداشتن پهلوهای قلم. ز کاربردهای دیگر قلم‌تراش، حک‌واصلاح خط است. به این صورت که با نوک قلم‌تراش کلمه یا حروفی را که اشتباه کتابت شده باشد، می‌تراشند و محل حک را مهره می‌زنند. البته خوشنویسان شاگردانشان را همواره از این کار بر حذر داشته‌اند. 

قلم‌تراشی و چاقوهای قلم‌تراش نقش بسیار مهمی در هنر خوشنویسی دارند. یک اثر خوش‌نویسی هنگامی ماندگار و بی‌نقص است که با قلم تراشیده شده‌ای نوشته شود که عالی و بی‌نقص است. اگر قلم‌تراش تیز نباشد و سر قلم را به‌درستی نتراشد هم قلم از بین خواهد رفت و هم اثر به‌جامانده تأثیر و زیبایی چندانی نخواهد داشت.

 یادداشت: دکتر امیر ارجمند 

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی زنجان