با فرا رسیدن نوروز، آیین های نوروزی به اشکال مختلف در مناطق مختلف ایران برگزار می شود، این آداب و رسوم در مناطق آذری نشین دارای تعدد و ویژگیهای منحصر به فرد است. بازار چهارشنبه‌سوری یکی از پررونق‌ترین روزهای سال برای بازاریان زنجانی است. مردم این خطه باور دارند که خرید در این روز شگون دارد و حتما برای خانه کالایی تازه و نو می‌خرند.
در این گزارش گذری بر سنت‌های مردمان زنجان در چهارشنبه‌سوری از نگاه ذبیح ا... شاه‌محمدی محقق تاریخ و یک زنجان پژوه داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
آیین انداختن چوب کبریت در گهواره
این محقق تاریخ درباره آیین انداختن چوب کبریت در گهواره می گوید: در مراسم چهارشنبه سوری خانم ها گهواره ای نیز با خود در حین مراسم چهارشنبه سوری می آوردند.این رسم را خانم های جوان و نوعروسان که دوست داشتند مادر بشوند، انجام می‌دادند. و از بالای آن یک قطعه چوب کبریت می‌انداختند. اگر قطعه چوب داخل آن می‌افتاد، نشانگر این موضوع بود که آن خانم بچه‌دار خواهد شد و اگر به بیرون از گهواره می‌افتاد امیدشان ناامید میشد و صورتشان پر از ناراحتی و درد می شد.
مراسم بخت‌گشایی
شاه‌محمدی درباره مراسم بخت‌گشایی در چهارشنبه سوری بیان می کند: بَخْت‌ْ گُشایی، مجموعه اعمال و رفتارهایی که همراه با برخی آداب خاص مذهبی و جادویی برای گشایش بخت بسته دختران «دم بخت» و شوهر نرفته در خانه مانده صورت می‌گیرد. برخی از مردم زنجان در چهارشنبه آخر سال دخترانی را که می‌خواستند زود شوهر دهند را به آب انبار می بردند، در مراسم بخت گشایی برخی اعمال مذهبی، عدد هفت نقش مهمی داشت مانند هفت گره بر لباس آنها می‌زدند و پسران نابالغ باید آنها را باز می‌کردند.
مراسم کوزه‌شکنی
کارشناس تاریخ با اشاره به مراسم کوزه‌شکنی میگوید: یکی از آداب و رسوم تقریباً فراموش‌شده چهارشنبه آخر سال، یعنی چهارشنبه سوری، در این استان است که مراسم کوزه‌شکنی رسمی قدیمی در این منطقه از ایران است. شکستن کوزه‌های قدیمی و خرید کوزه‌ای جدید از دیگر برنامه‌های این روز بود. آنها هنگام اجرای این مراسم سکه‌ای در کوزه می‌گذاشتند و سپس آن را از بام به زیر می‌انداختند. برخی نیز کشت غالب آن زمان یعنی جو، گندم یا ارزن به داخل کوزه می‌ریختند تا پس از شکستن آذوقه‌ای نیز برای پرندگان فراهم آید و کوزه نویی را جایگزین آن می‌ساختند.
مراسم «شال آتما» یا «شال سالاما»
او مراسم «شال آتما» یا «شال سالاما» می گوید: از رسم‌های شب چهارشنبه در زنجان بود، این مراسم باید قبل از برچیده‌شدن سفره چهارشنبه اتفاق می‌افتاد. اگرچه رسم شال‌اندازی امروزه از زندگی شهری رخت بربسته ولی هنوز در بیشتر مناطق روستایی زنجان معمول است. در این رسم جوانان بر بام خویشان و همسایگان می‌رفتند و دستمالی را از پنجره و در روستاها از روزن بام‌ها به درون آویزان می‌کردند و صاحب‌خانه دستمال را از آجیل و میوه و سایر هدایا پر می‌کرد و می‌گفت: «چک! الله مطلبین ورسین»؛ یعنی : «بکش! خداوند مرادت را بدهد».
مراسم قاشق‌زنی
شاه‌محمدی درباره مراسم قاشق‌زنی در این شب می گوید: مراسم قاشق‌زنی از دیگر رسومی است که در شب چهارشنبه آخر سال برگزار میشد. شرط اول برای اجرای این آئین، شناخته نشدن افراد است. در این رسم نیز دخترها و پسرهای جوان در تاریکی شب چادر به سر می‌کردند و با زدن قاشق به کاسه‌ای که از جنس فلز مس بود، صاحب‌خانه را خبر می‌کردند. اهل خانه نیز با شنیدن صدا، کاسه آنها را پر از هدایایی مثل جوراب، لباس، آجیل و ... می‌کنند.
مراسم رفتن کنار رودخانه
کارشناس تاریخ با اشاره به مراسم رفتن کنار رودخانه می گوید: مردم زنجان رسم دیگری در صبح فردای برگزاری جشن چهاشنبه سوری داشتند. آنها صبح چهارشنبه، دسته‌دسته به سمت رودخانه زنجان‌رود، می‌رفتند و در راه شعرهایی چون «گل گئدک چای باشینا، من آتیلیم، بختیم آچیلسین» را می‌خواندند. پس از رسیدن به رودخانه، از روی آب می‌پریدند، آب می‌نوشیدند و روی هم آب می‌پاشیدند که معمولاً دختران جوان، آبی را که از بلندی به آسیاب‌ها می‌ریخت با پیاله‌ای بر می‌داشتند و با نیت خیر می‌نوشیدند.در زمان برگشتن نیز کوزه‌هایشان را از آب پر می‌کردند و به خانه می‌آوردند و از آن به کسانی که نتوانسته بودند در آنجا حاضر شوند، آب می‌دادند و به در و دیوارهای خانه و حیاط می‌پاشیدند.
قیچی‌کردن آب
او ادامه داد: قیچی‌کردن آب، یکی از این سنت‌های قدیمی و جالب که در شهر توسط خانم ها برگزار میشد، «قیچی‌کردن آب» نام داشت. در این مراسم، اول صبح روز چهارشنبه‌سوری خانم‌ها دسته‌جمعی به باغ "خانلارباغی" یا به سر چاه (یکی از نقاط شهر) زنجان می‌رفتند و در آنجا آب را قیچی می‌کردند و پرتاب لنگه کفش کهنه یا هفت سنگ در درون آب به رودخانه با نیت از بین بردن تنگی ها و فشارها از زندگی از دیگر رسوم این مراسم است.
کلید گره‌گشا
شاه‌محمدی این زنجان پژوه بیان کرد: مراسم فال کلید یکی دیگر از آداب زنجانی‌ها در گذشته بود که در دو نوبت انجام میشد. یکی شب چهارشنبه‌سوری که خود به تنهایی مراسم جداگانه و باشکوهی داشت و دیگری در شب عید.
پختن شش‌انداز
او اظهار کرد: از دیگر رسم‌های زنجانی‌ها در شب چهارشنبه‌سوری پختن خورشتی به نام «شش‌انداز» است. این خورشت ترکیبی از روغن، پیاز، خرما، کشمش، گردو، تخم‌مرغ و شیره انگور است. کنار شش‌انداز، رشته پلو یا زعفران پلو (بسته به توان مالی خانواده) پخته می‌شود.
ذبیح ا... شاه‌محمدی، محقق تاریخ