میراث آریا: عظمت و شکوه این برنامه و حضور صدها هزار نفری مردم به‌قدری است که نظیر آن در هیچ کجای ایران دیده نشده است و زنجان در بین محافل مذهبی و فرهنگی کشور به‌عنوان پایتخت شور و شعور حسینی شناخته‌شده و حسینیه اعظم، امروزه یکی از بزرگ‌ترین مراکز بزرگ شیعیان جهان به شمار می‌آید.  

میراث معنوی، موضوعی است که از چندین سال پیش در بخش فرهنگی یونسکو برای حفاظت از میراث‌فرهنگی و معنوی تمام ملت‌ها تعریف‌ شده و از آن‌ پس برای این امر برنامه‌ریزی لازم انجام می‌شود. یونسکو، در کنوانسیون میراث معنوی سال ۲۰۰۳، میراث معنوی یا میراث غیرملموس را رفتارها، شیوه‌ها، ارائه نمودها، دانش، مهارت و نیز وسایل، اشیاء و مصنوعات دستی و فضاهای فرهنگی مرتبط با آن‌ها می‌داند که جوامع و گروه‌ها، آن‌ها را به‌عنوان بخشی از میراث‌فرهنگی خود می‌شناسد. این میراث معنوی غیرمادی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و به‌طور مداوم توسط گروه‌ها و جوامع در برابر محیط، طبیعت و تاریخ آن‌ها، مجدداً خلق و آفریده می‌شود.

عزاداری منطقه زنجان

آیین‌های عزاداری ماه محرم همه‌ساله در سراسر ایران با شور و عشق خاص مردم به اباعبدالله الحسین علیه‌السلام برگزار می‌شود. این دسته‌ها از دیرباز همواره در قالب هیئت‌های مذهبی و راه‌اندازی دسته‌ها و تکایا برگزار شده است. در همین راستا مراسم عزاداری حسینیه اعظم زنجان که در هشتمین روز ماه محرم در زنجان برگزار می‌شود، در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۸۷ با شماره ثبتی ۱۰ به‌ عنوان دهمین مورد از میراث معنوی کشور و نخستین گونه از جنبه منحصربه‌فرد آیین‌های عزاداری در فهرست میراث معنوی کشور ایران به ثبت رسید.   

ویژگی‌های مراسم حسینیه اعظم زنجان 

هرساله از شب اول تا سیزدهم محرم، مراسم عزاداری حسینیه در زنجان برگزار می‌شود و مهم‌ترین و با عظمت‌ترین روز برگزاری آن، هشتم محرم است. این مراسم سال‌هاست شکوه و عظمت خاص خود را دارد و با افزایش خیل عظیم عزاداران شرکت‌کننده، به عنوان بزرگ‌ترین مجمع عاشقان امام حسین علیه‌السلام در جهان شناخته می‌شود. با اینکه زنجان از نظر وسعت شهر کوچکی است، اما سال‌هاست که در این دسته عزاداری صدها هزار نفر از شهروندان و گردشگران مذهبی شرکت می‌کنند. در این روز مردم از اقصی نقاط کشور و حتی بسیاری از کشورهای خارجی برای شرکت در این حرکت عظیم، به شهر زنجان می‌آیند تا به دریای خروشان عزاداران ابا عبدالله الحسین علیه السلام بپیوندند.   

طی این چند روز، مردم به سبب اعتقادات و باورهای قلبی خود قربانی و نذوراتی را به این حسینیه اهدا می‌کنند. از دیگر جنبه‌های حائز اهمیت این مراسم، تعداد قربانی ذبح شده است که حسینیه اعظم زنجان را به عنوان دومین قربانگاه جهان اسلام بعد از منا در مکه و نخستین قربانگاه در جهان تشیع مبدل ساخته است.   

حضور گسترده زنان از دیگر امور منحصربه‌فرد این مراسم است. البته در گذشته زنان تنها به عنوان تماشاگر در این مراسم حضور می‌یافتند، اما چند سالی است زنان نیز توانسته‌اند به صورت یک دسته مجزا در پشت سر دسته حرکت کنند که این امر، به عنوان الگوی زیبنده پیام‌رسان کربلا حضرت زینب سلام الله علیها، معنویت خاصی به این مراسم می‌دهد. 

تاریخی بودن مراسم حسینیه بر اساس تحقیقات به عمل آمده، ثابت شده است.   

سادگی و بی‌پیرایگی انجام مراسم، باعث شده که این رونق، هر سال نسبت به سال قبل بیشتر شود.   

این مراسم شکوهمند هرساله از طریق رسانه‌های ملی، شبکه‌های برون مرزی، شبکه وب (اینترنت) به صورت مستقیم پخش شده و خیل عظیمی از مردم جهان نیز بدین گونه نظاره‌گر این مراسم شکوهمند هستند.  بهره‌برداری از نذورات این مراسم در امور خیریه و عام المنفعه نیز در نوع خود بی‌نظیر است، به طوری که در آیین سوگواری هشتم ماه محرم سال‌های گذشته، رکورد ۱۲هزار رأس دام نذری توسط عاشقان سالار شهیدان، حضرت امام حسین علیه السلام، به دسته حسینیه اعظم زنجان ثبت شد.

قدمت مسجد حسینیه اعظم زنجان

تاکنون هفت سند مکتوب که قدمتی بیش از صد سال دارند در زمینه حسینیه اعظم شناسایی و معرفی شده‌اند. این هفت سند مکتوب از نظر ترتیب زمانی عبارتند از:
- گزارش‌های کتاب تاریخ دارالعرفان خمسه اثر رستم الحکماءمربوط به دورهٔ افشاریه و زندیه و اوایل دورهٔ قاجار که به روایت میر اشرف بیگ زنجانی و میر افضل بیگ زنجانی نوشته شده است.
- تاریخ مندرج در عَلَم حسینیه اعظم به سال ۱۲۲۱ هجری قمری، دورهٔ فتحعلی شاه قاجار.
- تاریخ مندرج در کتیبهٔ تجدید بنا به سال ۱۲۶۱ هجری قمری، دورهٔ محمد علی شاه قاجار.
- گزارش آمار نفوس محلهٔ حسینیه و ذکر تکیهٔ حسینیه در کتاب دارالسعادهٔ زنجان از سال ۱۲۸۵ الی ۱۲۹۰ هجری قمری، دورهٔ ناصرالدین شاه قاجار.
- وقف‌نامه مورخه ۱۲۹۵ هجری قمری، دورهٔ ناصرالدین شاه قاجار. ذکر تکیه حسینیه در سفر نامه مهندس عبدالله به سال ۱۳۱۷ هجری قمری، دورهٔ مظفرالدین شاه قاجار.
- وقف‌نامه مورخ ۱۳۲۲ هجری قمری دورهٔ مظفر الدین شاه قاجار.

بر اساس این اسناد مکتوب وجود حسینیه در دورهٔ افشاریه قطعی و به احتمال قریب به یقین ساخت آن به دورهٔ صفویه برمی‌گردد.

با ظهور سلسله صفویه در سال ۹۰۷ هجری قمری، مذهب رسمی ایران تشیّع اثنی عشری اعلام شد. یکی از دستاوردهای مهم این سلسله، تداوم و گسترش عزاداری و تعزیه خوانی بود. همچنین به دلیل اینکه زیارت عتبات عالیات به خصوص کربلا و نجف مورد توجه حاکمان صفوی و شیعیان ایران بود، در مسیر راه‌های مختلف شهری و روستایی اماکنی برای عزاداران زوار احداث کردند که حسینیه نامیده شد و کتاب عالم آرای عباسی در دورهٔ صفویه قدیمی‌ترین سند مکتوبی است که لفظ حسینیه در آن آمده است. بنابراین بر اساس سند اول، حسینیه اعظم زنجان در دورهٔ نادرشاه افشار وجود داشته و بروز اتفاقات و حوادثی در این دوره در محله حسینیه به ثبت رسیده است. نکته قابل توجه این سند این است که حسینیه در آن زمان هم نام محله و هم نام تکیه بوده و از نظر جغرافیایی نیز با حسینیه اعظم امروزی منطبق است.

از دیگر اسناد مکتوب حسینیه که در حال حاضر در راهرو مسجد به دیوار نصب شده، سنگ نوشته‌ای است که تاریخ ۱۲۶۱ هجری قمری در ذیل اشعار آن مکتوب شده است. این تاریخ نشان می‌دهد اهالی محل این مسجد را در سال ۱۲۶۱ هجری قمری تعمیر کرده‌اند و ساخت آن به زمان‌های پیش‌تر برمی‌گردد. علاوه بر این اسناد مکتوب، گفته‌های شفاهی مُعمّرین، ریش سفیدان و هیئت امنای مسجد وجود وسایل و ابزارآلات متعدد قدیمی و مرتبط با تعزیه مثل طبل، شیپور و چند قطعه شمشیر در کنار علم اصلی حسینیه که تاریخ ۱۲۲۱ هجری قمری بر روی آن درج شده را تایید می‌کند که متاسفانه در دورهٔ رضاخان به علت تعطیلی مساجد، بسیاری از این اشیاء مفقود شده یا به سرقت رفته است.

گزارش: ابراهیم نجفی، پژوهشگر و کارشناس اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان