از زمان‌های بسیار دور نام زنجان برای هر شنونده‌ای تداعی کننده چاقوهای با کیفیت و مرغوب بوده است که به دست هنرمندان و صنعتگران چاقوساز زنجانی تولید می‌شود. در بررسی‌های به عمل آمده و با توجه به شواهد و مدارک به دست آمده به طور قطع اعلام تاریخ دقیق و مشخص پیرامون زمان شروع این صنعت در استان زنجان مقدور نیست. استادکاران چاقوساز، با توجه به سلیقه متقاضیان، ساخته‌های متنوعی از چاقوها را در ابعاد و اشکال متفاوت تهیه و به بازار عرضه می‌کنند که در برخی موارد به لحاظ تزئینات ویژه بر روی دسته آن، جنبه نمایشی و موزه‌ای نیز دارند. در دوره صفویه استادانی چون عبدالغفار سکاک در زمینه چاقوسازی زنجان نقش مهمی در رونق این صنعت مهم داشته‌اند.
معروفترین چاقوها در دوره حکومت قاجار چاقوهای «کِرِند» و یا چاقوهای ساخت حسن (حسن نام استاد زنجانی از استادان چاقوسازی) بوده است. از جمله مدارک موثق دیگری از «سازمان اسناد ملی کشور» به دست آمده که می‌توان به مکاتبات معمول شده و یک برگ «صورتجلسه» چاقوسازان که در تاریخ ۱۳۲۳ شمسی انجام یافته اشاره کرد که در این سند ذی‌قیمت اسامی و امضای ۳۱ نفر از چاقوسازان زنجانی قید شده است.
قدمت چاقو به دوران مردان نمکی برمی‌گردد، چاقو یکی از اشیائی است که کنار مردان نمکی یافت شده و در استان زنجان قدمت بالایی دارد. چاقوی مزبور را می‌توان به عنوان اولین و قدیمی‌ترین سند موثق به دست آمده در خصوص صنعت چاقوسازی زنجان نام برد. چاقوهای زنجان با ویژگی‌هایی همچون ظرافت، تناسب، آبکاری تیغه، قدرت برش و داشتن استادکاران این فن در گذشته و حال از شهرت فراوانی برخوردار است.
حک نام سازنده چاقو بر تیغه
سید میکائیل موسوی معاون صنایع دستی استان زنجان می‌گوید: حدود ۲هزار کارگاه بزرگ و کوچک در استان زنجان به صورت مستمر و پویا فعال است که معمولاً چاقوسازان زنجانی نام خود را روی تیغه چاقو حک می‌کنند و هر چاقوسازی برای خود یک نشان و مهر دارد.
او بیان می‌کند: جواهر، ملیله، صدف و عاج از تزییناتی است که این هنرمندان در تولیدات خود به کار می‌برند. از چاقوهای کوچک تزیینی که به عنوان جا کلیدی استفاده می‌شود تا ساخت شمشیرهای بزرگ در کارگاه‌های چاقوسازی زنجان انجام می‌شود. دسته چاقوها نیز محل هنرنماییِ هنرمندان این صنعت است که با نشاندن جواهر و حکاکی کردن نقوش در هر چه زیباتر و منحصر به فرد شدن اثر خود می‌کوشند. حالت فنری، تیزی دائمی و در نهایت خوش دستی از خصوصیات چاقوهای زنجان است.
موسوی می‌گوید: انواع چاقوهای زنجان با توجه به ابتکارات و خلاقیت صنعتی استادکاران دارای فرم‌های مختلف است و آن‌ها را به دو دسته چاقوی ساده یا معمولی و چاقوهای مرکب و پیچیده می‌توان تقسیم‌بندی کرد. بیشتر چاقوهای کلکسیونی صادر می‌شوند و چاقوهای جیبی و قلم تراش استان زنجان از لحاظ زیبایی و تزئین و از نظر تیغه و آبکاری همتا ندارد. در شهر زنجان دانشِ ساخت بیش از ۴۰ نوع چاقو در بین استادکاران وجود دارد که قابلیت تولید را دارا هستند. اغلب هنرمندانی که در ساخت چاقو تبحر دارند، در ساخت قلمتراش و انواع چاقوهای آشپزخانه و قندشکن نیز مهارت ویژه‌ای دارند.
معاون صنایع دستی استان زنجان ادامه می‌دهد: چاقوهای تزئیینی کلکسیون شده بیشتر به کشورهای عربی و اروپایی صادر شده و شمشیر به کشورهای عربی و چاقوی جیبی هم به کشورهای اروپایی و عربی صادر می‌شود. در حال حاضر انواع مختلف چاقوهای تولید شده در زنجان در بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌شود که شامل انواع چاقوهای ضامن دار (معمولی، مغزی، فشاری)، کاردهای شکاری و صحرایی، کاردهای آشپزخانه، چاقوی سلاخی، چاقوی قصابی، چاقوهای باغبانی و پیوندزنی، انواع ساتور و کارد کباب پزی، قلمتراش (یک تیغه، دو تیغه، و…) و انواع قندشکن بزرگ و کوچک قلمتراش زنجان به عنوان اولین چاقوی دارای قابلیت تیزی زیاد و استحکام در تراش انواع نِی، بامبو و خیزران هستند.
او می‌گوید: استاد جواد توسلیان هنرمند قلمتراش‌ساز زنجان و دارنده مهر اصالت ملی اثر، بارها از سوی انجمن خوشنویسان کشوری مورد تقدیر و تجلیل قرار گرفته است. برخی اساتید هنرمند چاقوساز زنجان که در قید حیات نیستند مانند استاد مرحوم ابوالفضل نظم‌پرور، استاد مرحوم حسین فرجیان، استاد مرحوم روح‌اله همراهی، استاد مرحوم موسی اکبری، استاد مرحوم رضا رابط، استاد مرحوم نعمت‌اله صفی نجار پیشه، استاد مرحوم تقی رنگرز، و… که به واقع برای این هنر زحمات زیادی کشیده‌اند.
موسوی ادامه می‌دهد: اساتیدی که هم اکنون در قید حیات بوده و کمابیش به هنر چاقوسازی می‌پردازند، عبارتند از استاد روح‌اله صفدری (صد ساله و حدود هفت سالی است که بازنشسته این حرفه هستند)، استاد ذکریا علیخانی (بازنشسته و دارنده مهراصالت بین‌المللی اثر برای قلمتراش)، استاد بشیر صادقی (بازنشسته)، استاد علی‌اکبر بحری (بازنشسته)، استاد جواد توسلیان، استاد جلیل توسلیان، استاد کریم شعبانی، استاد حسن حق‌نظری، استاد محمدعلی ندرلو، استاد اسمعیل نوری، استاد حیدر جلالی‌پور زنجانی، استاد جعفر خلفی، استاد محمدرضا فرجیان، استاد علی اربطی و… .
معاون صنایع دستی استان زنجان ادامه می‌دهد: خدمت‌رسانی به صنعتگران، احصای مشکلات صنعتگران چاقوساز، ایجاد زمینه فروش و بازاریابی محصولات صنایع‌دستی، برگزاری دوره‌های آموزشی صنایع‌دستی برای شاغلان فعال در رشته چاقوسازی، حمایت از صنعتگران با اعطای تسهیلات کم‌بهره و توسعه بیمه صنعتگران از اولویت‌های کاری اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان است. برای حفظ نگهداری و احیای صنعت چاقوی زنجان باید با ترغیب و تشویق فرزندان و جوانان و افراد علاقه‌مند به این رشته از صنعت تلاش کرد.
چاقوسازی از جمله صنایع‌دستی قدیمی و معروف شهر زنجان است و به علت ویژگی‌های خاصی که چاقوی زنجان از نظر ظرافت، بُرش، تنوع و استحکام دارد نام زنجان با صنعت چاقوسازی عجین شده است.