گزارشی از هنر مسگری در استان زنجان که توسط آقای امیر ارجمند ، مدیر کل اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی زنجان پاسخ داده شد.
هنر مسگری در زنجان
هنر مسگری یکی از رشته های اصیل، تاریخی و ماندگار شهر زنجان و ایران به شمار می رود. اشیا و ظروف مسی دست ساز از زمانهای دور در موزه ها قابل مشاهده هستند استفاده از فلز برای رفع احتیاجات بشری پس از سنگ، گل و چوب مورد توجه انسان‌های نخستین قرار گرفت و در این میان «مس» به دلیل سهولت در استخراج و بهره‌برداری، شکل‌پذیری و چکش‌خواری بالا مورد استفاده قرار گرفت.
پیشینه صنعت مسگری
صنعت دستی مس در زنجان به بیش از یک هزار سال قبل و به دوره ساسانیان باز می‌گردد. قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک باستان‌شناسی به 9500 سال پیش می‌رسد و پیشینه مسگری در ایران حداقل به 5000 سال پیش بازمی‌گردد. با توجه به کشف کوره ذوب مس در سگزآباد قزوین واقع در تپه قبرستان توسط دکتر مجدزاده و نزدیک بودن این منطقه از لحاظ جغرافیایی به زنجان که احتمالا اولین کوره ذوب مس بوده و نیز وجود معادن بزرگ مس در منطقه نظیر معدن مس رشیدآباد می‌توان به قدمت استفاده از این فلز در زنجان پی برد. با استناد به مدارک غیرقابل انکار که از گوشه وکنار ایران یافت شده می توان شمال و مرکز ایران را جزء قدیمی ترین مراکز فلزکاری جهان و نیز فلزکاران ایران از پیشگامان کشف ذوب مس در جهان باستان دانست که فراوانی معادن مس در ایران، موید این نکته است. اوج هنر فلزکاری دوره اسلامی مربوط به سلجوقیان است که در این دوره زنجان در کنار مراکزی چون خراسان، موصل، همدان، ری و اصفهان یکی از مهم‌ترین قطب‌های فلزکاری محسوب می‌شده و در این دوره زنجان به عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تهیه ظروف مرصع‌کاری شده، مطرح بوده است. در دوره ایلخانی با توجه به نزدیکی پایتخت حکومت ایلخانان به زنجان و توجه حکمرانان ایلخان به فلزکاری و نیز وجود گوی‌های مرصع نقره‌کوب، مربوط به این دوره که نام سلطان اولجایتو در آن حک شده، می‌توان موقعیت فلزکاری در دوره مذکور را تصور کرد. در دوران معاصر و اندکی قبل از آن شنیدن واژه مس و مسگری در اذهان عموم تداعی کننده زنجان و بازار مسگران آن بوده است و خوشبختانه صنعت مس و مسگری در استان زنجان پس از سال‌ها احیا شده و علاوه بر ساخت ظروفی که در گذشته مورد استفاده قرار می‌گرفت، تنوع و خلاقیت تا حدودی چاشنی تولیدات جدید شده است.
تعداد کارگاههای مس زنجان
در حال حاضر حدود 700 کارگاه مسگری وجود دارد که بیش از 2000 نفر در این کارگاه‌ها مشغول به کار هستند.
محصولات مسی تولید زنجان :
از شمش مسی برای تهیه ورق مسی بوسیله چکش کاری استفاده می کنند . برای ساخت ظرفهای کوچک از یک تکه مس استفاده و آنقدر آن را چکش کاری می کنند تا شکل مورد نظر به دست آید ظروف بزرگتر از دو یا چند ورق مسی ساخته می شود. مس علاوه بر زیبایی و اصالت هویت، دارای خواص درمانی بسیاری است، به‌گونه‌ای که بسیاری از پزشکان استفاده از ظروف مسی را به بیماران خود توصیه می‌کنند. به همین جهت علاوه‌بر ساخت ظروفی مانند قابلمه و دیگچه‌های مسی، به ساخت سایر ظروف با این فلز گران‌بها همچون کتری، قوری، لیوان نیز توجه شده است .
ظروف دکوری مسی :آفتابه لگن مسی، گلدان مسی، سماور مسی
ظروف پخت و پز مسی : قابمله و تیانچه مسی، کتری مسی، قهوه جوش مسی، تابه مسی، دیزی پز مسی
ظروف پذیرایی مسی : پارچ و لیوان مسی، قوری مسی، سینی و دیس مسی، قاشق و چنگال مسی، قندان و شکلات خوری مسی و بسیاری ظروف مسی دیگر که هر روز هم به تنوع این محصولات اضافه می شود .
و از روش‌های به‌کار رفته برای تزیینات بر روی ظروف مسی در این شهر می‌توان به قلم‌زنی و حکاکی روی مس اشاره کرد علاوه بر آن زیور آلات مسی نیز ساخته شده و مورد توجه قرار گرفته است.
حکاکی روی مس
در حال حاضر حکاکی روی مس در شهر زنجان انجام می شود، طرح های رايج در حکاکی مس زنجان بيشتر از طرح های قديمی و سنتی ايران الهام گرفته شده است و در بين نقوش مختلف اسليمی، ختائی، بته جقه، گل و بوته و مکان های تاريخی و مناظر شکار حيوانات است که از نگاره های عاميانه يا سنتی مايه گرفته است.
تشخیص ظروف مسی اصل
یکی از دغدغه خریداران ظروف مسی این است که نمی توانند ظروف مسی اصل را تشخیص دهند ، چندین روش برای تشخیص ظروف مسی وجود دارد که عبارتند از:
- چکش زنی ریز و منظم می باشد.
- قلع داخل ظرف درخشان و براق می باشد .
- ظرافت و ریزه کاری دارد
- از ورق مس با کیفیت استفاده شده است.
- از ورق ضخیم مس استفاده شده است
- مهر سازنده ظروف مسی روی ظروف هک شده است
موقع خرید ظروف مسی اصل به راسته مسگران در بازار زنجان ، بازارچه های صنایع دستی زنجان، مراکز و فروشگاه های معتبر مراجعه کنید تا از اصل بودن ظروف مسی اطمینان حاصل کنید.
و سخن پایانی
هنر مسگری نقش مهمی در ایجاد اشتغال دارد و جایگاه مس بالاتر از جایگاه کنونی است که در آن قرار دارد. من و تمام همکارانم تلاش خواهیم کرد که باعث ارتقا و رونق این صنعت در زنجان شویم. قطعا این ارتقاء هم به صنعت گران این عرصه هم منطقه و هم به اقتصاد ملی کشور کمک خواهد کرد.