هنر ملیله سازی یکی از مهمترین شاخه های هنر فلز کاری و جزء جداناشدنی هنرهای صنایع دستی کشور ایران و معرف فرهنگ، هویت ملی و ارزش های جمعی ایرانی اسلامی است که تلفیقی از هنر و حوصله است.
ملیله
«ملیله به مفهوم ظریف کاری با فلز است که با استفاده از مفتولها و نوارهای ظریف نقره و بکار گیری طرحهای اسلیمی و منظم ساخته می شود که با استفاده از مفتول‌های باریک طلا و نقره به ساخت آثار زیبا و هنرمندانه منجر می‌شود.»
تاریخچه ملیله کاری در زنجان
«هر نقش مليله کاري به دليل انطباق و مشابهت بسيار بالايي که با نقوش هنر اسلامي دارد، داراي اصالت و ديرينگي بوده و به نوعي بازتابي از شهر زنجان و هنرمند مليله کار است. ملیله کاری همواره بعنوان یکی ا از رشته‌هاي اصيل، بومي و اولويت‌دار صنايع دستي استان زنجان مي‌باشد، که با به کارگيري مفتولها و نوارهاي ظريف شده نقره و با استفاده از انواع طرح‌هاي سنتي ساخته مي‌شود. درباره تاریخچه ملیله زنجان اطلاعات جامعی در دست نیست ولیکن از دو طریق می توان به قدمت این هنر ارزنده پی برد. نوشته ها و سفرنامه های سیاحانی که به این منطقه سفر کرده و از هنر زیبای ملیله کاری در این منطقه یاد کرده اند. و آثار باقی مانده ملیله بسیاراندک بوده و اکثرا متعلق به دو سده اخیر می باشد. در کتب تاریخی که اشاراتی درباره زنجان دارند از میان صنایع شهر زنجان بیش از هر چیز از صنعت فلز کاری آن سخن کفته اند از آنجا که ملیله کاری نیز یکی از شاخه های فلزکاری است می توان مسیر حرکت آن را در بطن فلزکاری منطقه جستجو کرد. با توجه به رونق شهر زنجان در دوره هخامنشیان ، اشکانیان و ساسانیان فلز کاری نیز که از صنایع پیشرفته هر یک از این تمدنهاست، در این منطقه وجود داشته است. سابقه ملیله کاری در زنجان از قرن دهم هجری، به بعد روشن و مشخص است. دوره صفویه اوج فعالیت هنرمندان ملیله كار در زنجان بوده و پس از آن در دوره قاجاریه و پهلوی ادامه داشته و در زمان قاجار نیز شهر زنجان یکی از شهرهای معتبر کشور محسوب مشد و صنایع دستی این شهر از جمله ملیله کاری آن از رونق بسیاری برخوردار بود و در زمان پهلوی ،حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت.»
قدمت ملیله زنجان
«قدمت ملیله در زنجان به بیش از 2 هزار و 300 سال پیش می رسد. شاهد این ادعا، ادواتی است كه در نتیجه كشف مردان نمكی در معدن چهره آباد به دست آمده كه برخی از آن ادوات چوبی، شكل و فرم هایی دارند كه امروز نیز همان اشكال در صنعت ملیله كاری در زنجان كاربرد دارد.»
تعداد کارگاه و هنرمندان ملیله در زنجان
«هم اکنون بیش از ۵۰ کارگاه و حدود ۲۳۰ هنرمند در رشته ملیله کاری در زنجان فعالیت دارند. که استادان ملیله کار این کارگاه ها همگی شاگرد شاگردان استاد 'منصور کاظمیان مقدم' می باشند. این استاد گرانقدراز سال ۱۳۵۵ به منظور حفظ و بقای این هنر با همکاری سازمان صنایع دستی زنجان به آموزش ملیله کاری در مرکز آموزش استان اقدام نمودند.«
کاربرد ملیله
«سرويس‌هاي چاي‌خوري و شربت‌خوري، جعبه جواهرات و دسته چاقو، شکلات‌خوري، گلدان، شمعدان، قاب عکس،آینه و شمعدان، انواع زيورآلات و....،»
مهمترین و رایج‌ترین نقوش ملیله زنجان
«مهمترین و رایج‌ترین نقوش ملیله زنجان اشک، پیچک، غنچه، برگ، واو یک چشم، واو دو چشم، برگ فرنگ، کور ملیله و تابیده تشکیل شده است و هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارد، از سویی دیگر مصنوعات ملیله زنجان که نماد بیشتری در شناساندن صنعت ملیله این استان دارد و مورد علاقه گردشگران است، سرویس چایخوری، شکلات‌خوری، گلدان، شمعدان، جعبه جواهرات، قاب عکس و انواع زیورآلات است.»
تفاوت ملیله زنجان با سایر شهرها
«ملیله زنجان به خاطر اصالت نقوش وهمچنین ظرافت منحصر به فرد در مجموع از کیفیت بالاتری نسبت به ملیله سایر شهرها برخوردار بوده و به نوبه خود جایگاه ویژه ای نیز در بین رشته های برجسته صنایع دستی ایران دارد. این صنعت در شهر زنجان از رونق چشمگیری برخوردار است. از لحاظ ساختار، ریز نقشها و عیار نقره مصرفی از یکدیگر متمایز می شوند.( عیار نقره مصرفی در اصفهان تقریبا 65 می باشد. اما در زنجان ، نقره مصرفی با خلوص9/99 معروف به عیار 100 استفاده می شود) به لحاظ کیفیت ساخت ، ملیله اصفهان دارای نقوش بزرگتر نسبت به ملیله زنجان است و غنای ریز نقوش ، زیبایی و ظرافت کار آن با ملیله زنجان برابری نمی نماید. ملیله زنجان با توجه به طرحها و نقشهای اصیل و خصوصا ظرافت زیاد آن در مجموع از کیفیت بالایی برخوردار است.»
شاخص ترین تفاوت ملیله های قدیمی با ملیله های جدید
«شاخص ترین تفاوت ملیله های قدیمی با ملیله های جدید زنجان این است که در ملیله قدیمی معمولا برجستگی وجود ندارد، دیواره و داخل کار هم سطح بودند ولی در آثار قدیمی برجسته اند که کاملا مشخص است و داخل آنها با نقوش ریز پر شده است. در گذشته فن زبره کاری، استفاده از گوی های کوچک و توپر طلایی و نقره ای که با جوش های بسیار ظریف به سطح خارجی برای تزئین محصولات فلزی به کار می رفت در ملیله کاری بکار می رفت. در زمان های گذشته ملیله از شمش نقره با عیار پایین به وجود می آمد که موجب سفتی و زمختی آثار می شد، استفاده از مفتول های حدیده کشی و تایید شده بکارگیری لحیم های ظریف و نقوش انتزاعی در آثار گذشته وجود داشته که بنیان ملیله کنونی می باشد امروزه در ملیله کاری زنجان از شمش نقره با عیار بالا استفاده می شود که آثار با ظرافت بیشتر و انعطاف بالاتر به وجود می آید. در ملیله های قدیمی نقوش طبیعت گرا دیده نمی شود، بلکه نقوش تماما انتزاعی هستند اما در آثار امروزی بنا به ذائقه مصرف کننده و مراودات فرهنگی نقوش فانتزی و طبیعت گرا هم دیده می شود و نقش برگ فرنگ وجود نداشت.»
ریز نقشهای رایج ملیله زنجان
«نقوش رایج در ملیله سازی اکثرا ذهنی و ملهم از نگاره های قدیمی و سنتی ایران است. ریز نقوش متداول در ملیله زنجان همانند سایر نقشهای صنایع دستی اکثرا ذهنی و الهام یافته از طبیعت و طرحهای سنتی است ، مهمترین و رایج ترین نقشهای ملیله زنجان عبارتند از .دسته اول نقوش برگ مانند واع نقشمايه هاي برگ مليله شامل،برگ گنجشک،برگ برگردان،برگ وسط،برگ فرنگ و .... است.دسته دوم انواع نقوش بيضي مانند مليله کاري شامل نقش مايه هايي به نامهاي اشک ها،ترمه ها (بته جقه)،غنچه ها و پيچک يا بورما و... است.»
تعداد نشان اصالت ملی و بین‌المللی مرغوبیت اثر در زنجان
«آثار ملیله هنرمندان استان زنجان در چند مورد موفق به کسب نشان اصالت ملی و بین‌المللی مرغوبیت اثر در چند سال اخیر شده است، از جمله این آثار جعبه جواهر و کاسه ملیله است که دارای نشان بین‌المللی مرغوبیت است و 18 اثر نیز نشان مرغوبیت ملی دارد.»
ثبت ملی و جهانی شهر ملیه
«طبق بررسی شورای راهبردی ثبت شهرهای ملی و جهانی برای ثبت هر شهر تاریخی شاخص‌هایی وجود دارد، بازدید از مراکز آموزشی که در آن رشته فعال هستند و یا مراکز آموزشی آکادمیک و سنتی و تعداد کارگاه های موجود در آن شهر که باید متناسب با جمعیت شهر باشد و با استانداردهای جهانی مطابقت داشته باشد.پس از اخذ کلیه این امتیازات در سال 97 ، زنجان به عنوان شهر ملی ملیله به ثبت رسید و پس از آن در سال 98 در سازمان جهانی صنایع دستی به عنوان شهر جهانی ملیله ثبت شد که همزمان با شب یلدا چهار نفر از از زیابان سازمان صنایع دستی به زنجان سفر کرده و از کارگاه‌های صنایع دستی، فضاهای آموزشی، فروشگاه‌ها، بازارچه‌ها و فروش ملیله در بازار سنتی را بازدید و ارزیابی نمودند و این شهر نیز به عنوان شهر جهانی ملیله ثبت شد. با این رخداد ملیله كاری همیشه در زنجان زنده و پویا خواهد ماند و با تمام وجودم آرزو دارم که این زنده بودن توام با رونق برای کلیه صنعت گران این عرصه باشد . ثبت شهر زنجان به عنوان شهر جهانی ملیله از جمله اتقاقات شیرین در سال 98 بود که بار دیگر زنجان را به عنوان مهد این هنر بر سر زبان‌ها انداخت. هم اکنون ایران با ثبت ۱۱ شهر و ۳ روستای جهانی، با مجموع ۱۴ عنوان شهر و روستای جهانی صنایع‌دستی، مقام نخست را در میان کشورهای جهان دارد.»
تهدیدات این صنعت
«متاسفانه تهدیدی كه اكنون متوجه صنعت ملیله كاری در زنجان است، آن است كه در برخی استان ها برای افزایش میزان تولید، به تولید صنعتی آثار ملیله كاری روی آورده اند. در تولید صنعتی، فرم ها و اشكال، همان فرم های ملیله است ولی در آنها از فلزات دیگری به غیر از نقره و یا نقره با عیار پایین استفاده می شود و به همین دلیل نیز محصول تولید شده قیمت بسیار پایینی نسبت به ملیله اصیل و دستی دارد و خوشبختانه در زنجان به هیچ عنوان تولید صنعتی ملیله نداریم.»
نام چند تن از اساتید بنام ملیله کاری زنجان
«هنرمندان مليله کار زنجاني گويي نقوش مليله را به مثابه ابزارهاي بکار برده تا بازتاب ايدئولوژي حاکم بر جامعه اش باشد و مخاطب را وادار به معناسازي در گفتمان خاص فرهنگي خود نمايد و در نهايت باعث تعامل اجتماعي بين هنرمند و مخاطب مي شود . تعدادی از این هنرمندان عبارتند از: مرحوم استاد بیات، منصور کاظمیان مقدم ، قاسم شیروانی ، محمدرضا حکیمیان ، محمد حسین ستاری، عبدالحمید محرر،مر تضی جزء صادقی، کریم ابطحی، امیر شجاعی ، علی نوری، علی لطفی رضایی، حسین میرمحمد رضایی، رسول فرجیان ، محسن یزدان شناس، صمد عظیمی، و....»
و سخن پایانی
«ایجاد نوآوری در صنایع‌دستی از جمله ملیله یکی از راهکارهای موثر در توسعه این صنعت در بازارهای جهانی است. این روزها به عینه تلفیق نبوغ و نوآوری را در صنعت ملیله دیدیم و این امر می‌تواند تنوع روز افزون در بازار ملیله را به دنبال داشته باشد. طبيعت، دستاورد بهترين معمار هستي يعني خدا و بهترين سرچشمه الهام انسان است. همچنين در بررسي نوع نقوش مليله کاري مي توان گفت که نقوش داراي بالاترين حد تجريد و انتزاع هستند، همانند نقش مايه هاي هنر اسلامي. ملیله زنجان به حدی زیبا و ظریف است که امروز ره توشه پربار و نیکویی برای گردشگران داخلی و خارجی است که در پایان سفر خود از زنجان ، همراه می برند و به آن افتخار می کنند.«
امیر ارجمند، مدیرکل اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی زنجان