به گزارش روابط عمومی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان، یخدان يكي از جالب­ ترين و ارزنده­ ترين صنايع دستي زنجان است. براي شناخت بيشتر اين هنر زيبا و منحصر به فرد به سراغ 'محمد جعفری' تنها استاد بازمانده ی صندوق سازی در شهرستان زنجان رفتيم. تا گفت‌وگویی صمیمی با این هنرمند داشته باشیم.

محمد جعفری، متولد 1322 شهرستان ایجرود در استان زنجان می باشد و تنها صندوق ساز زنجان با اشاره به فعالیت‌ها و سابقه هنری خود افزود: «پنج سال بیشتر نداشتم که به جای مدرسه روانه بازار شدم نزد حاج رسول خلیل آبادی که از قدیمی ترین نجاران زنجان بود. کنار او شاگرد شدم و شروع کردم به تخته بردن برای استاد و میخ زدن و بعدها هم پای استادم نجاری می­ کردم و مهارت کلیه لوازم مورد نیاز برای تکمیل صندوق اعم از: یراق فلزی برای پوشش رویه صندوق و قفل صندوق را نیز فرا گرفتم.»

جعفری از علت رها کردن این کار در ایام جوانی چنین گفت: «پس از مدتی این کار رونق خود را از دست داد. "حاج جواد میر محمد رضایی” همان خطاط و مرکب ساز معروف زنجان هم آن هنگام در همان حوالی مغازه­ای داشت و مشغول نقاشی بود و طرح هایی با چوب برای تزیین درو دیوار خانه ها می ساخت، حاج جواد شیوه جعبه سازی را به من آموخت و من در قبال دریافت روزانه ۱۵ قران یا ۱۰ شاهی، نزد او شاگردی می کردم  و جعبه می ساختم. و بعدها هم نقاشی ساخمان تا 6 سال پیش پیشه اصلی ام شد. هر چند کارگاهم در بازار همچنان دایر بود و گاهی در این سالها سفارشاتی یا تعمیراتی را برایم می آوردند و انجام می دادم.» 

این هنرمند صنایع‌دستی بیان کرد: «حدودا 6 سال است که به علت کهولت سنی نقاشی ساختمان را رها کردم و باز به کارگاهم آمده ام و ساخت و تعمیرات صندوق را از سر گرفتم.»

محمد جعفری ویژگی‌های یخدان را تشریح کرد: «یخدان تلفيقي است از فلز و مخمل و تعدادي زيورآلات كه گوشه هاي آن با ورق فلز پوشيده است و در گذشته زينت بخش خانه ها و عمارت هاي بزرگان، زنان و دختران بود كه امروزه جزء صنايع دستي محسوب مي شود.»

او نحوه چینش قطع‌های بریده شده حلب روی صندوق را توضیح می‌دهد؛ «از اینکه دو مدل قطعات روی صندوق پرچ می‌شود؛ یک مدل که حلب یک تکه است و مدل دیگر قطعات چندین تکه که مثل پازل چیده و با گل میخ‌های مخصوصی روی چوب پرچ می‌شود. سر آخر هم برای محکم شدن کار، یک حاشیه جداگانه از حلب، زاویه‌های صندوق را به‌هم متصل می‌کند. آخرین مرحله، پرچ کردن دو گیره دسته دو طرف صندوق و تسمه‌های آهنی و قفل صدادار معروف به «زاموک» است.»

محمد جعفری درباره نقش و نگارهای روی صندوق چنین گفت: «نقش و نگارهای حلب‌های به‌کار رفته روی صندوق‌ها خود دنیایی از حرف برای گفتن دارد نقش و نگارها را هم خودم کار می‌کنم. اول الگوی آن را که بیشتر ذهنی است، روی کاغذ با مداد می‌کشم بعد نقش کاغذ را روی شابلون پیاده می ­کنم و با استفاده از قلم­ های فولادی طرح شابلون را روی ورقه های حلبی پیاده می­ کنم  و داخل نقش‌ها را با اکلیل های نقره­ای و طلایی پر می­ کنم .»

او درباره استفاده از این صندوق بیان کرد: «در گذشته اولین خرید برای یک نوعروس، خرید صندوق بود.صندوق را می‌خریدند تا لباس‌های تازه عروس و داماد و هدایایی که خانواده‌ها داده‌اند را داخل آن بگذارند و بعد از این مراسم در این صندوق انواع لباس­ها و ظروف نگهداری می­ شد در قدیم یخدان جزء اقلام ضروری جهیزیه­ ی عروس میان زنجانی  روستایی است. در گذشته های نه چندان دور وقتی کسی می خواست اشیا ء قدیمی و یا خوراکی هایی را دور از دسترس دیگران قرار دهد آن را در صندوقچه چوبی که با مخمل تزئین شده بود می گذاشت چرا که هم جنبه ی تزئینی داشت و هم جایی امن و محکم به شما می رفت.»

تنها صندوق ساز زنجان از بازار امروز این صنعت چنین گفت: « امروزه بازار خرید صندوق رونق گرفته و از صورت کاربردی خود در شهرها خارج شده و بیش تر جنبه­ی تزیینی گرفته است. این سوغات که بیشتر جنبه ی هنری، دکور و تزیین دارد، اما به علت عرضه نشدن در فروشگاه های صنایع دستی و مراکز عرضه ی این نوع کالاهای سنتی و بومی، برای مسافران و توریست ها ناشناخته مانده است».

محمد جعفری از چهار پسرش یاد می‌کند که صندوق‌سازی را بلدند ولی به این حرفه اشتغال ندارند و می‌گوید:«مسئولان به‌جای وعده، حداقل شرایطی فراهم کنند تا من به چند جوان این حرفه را یاد بدهم. هستند جوانانی که دوست دارند صندوق‌سازی را یاد بگیرند و بارها مراجعه کرده‌اند، ولی من کارگاه بسیار کوچکی را دارم و هر کسی را هم به‌کار بگیرم، باید حقوق و بیمه‌اش را بپردازم. صندوق‌سازی این روزها درآمدی ندارد. اميدوارم اين هنر در بين جوانان و علاقه مندان زنجانی رواج يابد تا موجب زنده شدن سنت ها و هنرهاي فراموش شده شود.»

مرگ یک حرفه قدیمی دیگر، دیر زمانی است که به سراغ صنعت «صندوق سازی» آمده است. شاید دیگر کسی نباشد که با اصالت «محمد جعفری» صندوق بسازد.