چاقو، ظرف مسی، ملیله و چارق تنها بخشی از دهه ها هنر دستی هنرمندان زنجانی است که اوج هنر و خلاقیت در آنها نهفته است. هنر و خلاقیت با مردمان ایران زمین عجین شده ودر هر نقطه ای از آن می توان با ظرافت و زیبایی خاص، هنرهایی بی بدیل را مشاهده کرد، در این میان زنجان نیز مهد هنرها و صنایع دستی متعدد و متنوع است.
تاریخچه صنایع دستی در زنجان نیز مانند تمام مناطق ایران به گذشته های دور می رسد، براساس شواهد باستان شناسی اولین آثار صنایع دستی زنجان را می توان ظروف سفالی قرمز رنگ با نقوش هندسی سیاه متعلق به هزاره پنجم قبل از میلاد، مکشوفه از منطقه سلطانیه دانست.
در منابع مختلف، زنجان همواره بعنوان مهد صنایع فلزی مطرح بوده و در این بین می توان به صنایع دستی نظیر چاقوسازی، مسگری، ملیله کاری، قفل سازی، اسلحه سازی، چلنگری، قلمزنی و ...، اشاره کرد.
صنایع دستی سرامیک مانند کاشی هفت رنگ، کاشی معرق، سفالگری ، صنایع دستی سنگی شامل حکاکی سنگ، مشبک سنگ، تراش سنگهای قیمتی، صنایع دستی مستظرفه نظیر نگارگری، تذهیب، کاغذسازی، نقاشی گل و مرغ، خوشنویسی، طراحی سنتی، صحافی سنتی، پوشاک سنتی شامل گیوه بافی، گیوه دوزی، البسه محلی، گروه رودوزیهای سنتی شامل سوزن دوزی، سرمه دوزی و ...، همچنین صنایع دستی دیگری همچون نمدمالی و رنگرزی سنتی نیز از دیگر صنایع دستی زنجان هستند که برخی از آنها نیمه فعال و در حال فراموشی هستند.
در حال حاضر ۸۰رشته صنایع‌دستی در استان زنجان فعال است و زنجان در بحث فلزکاری و صنایع دستی فلزی جزو شش استان برتر کشور استمدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان گفت: در حال حاضر ۸۰رشته صنایع‌دستی در استان زنجان فعال است و زنجان در بحث فلزکاری و صنایع دستی فلزی جزو شش استان برتر کشور است.
یحیی رحمتی افزود: با توجه به استقبال گسترده از صنایع‌دستی، تولیدات استان زنجان در این زمینه افزایش‌یافته و این روند تداوم دارد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان بابیان این استان در زمینه تنوع و تعداد صنایع‌دستی در کشور شهرت دارد، گفت: بازارچه هنرهای دستی و صنایع‌دستی در ۱۵ اسفندماه سال گذشته در استان زنجان به بهره‌برداری رسید.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان گفت: زنجان رتبه نخست تولیدات صنایع‌دستی فلزی در سطح کشور را به خود اختصاص داده است.
رحمتی با بیان اینکه در سال ۸۹ تعداد افرادی که در صنعت مس استان زنجان فعالیت می‌کردند ۱۸ نفر بودند، ادامه داد: در حال حاضر تعداد شاغلین در این صنعت به بیش از ۸۰۰ نفر رسیده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان گفت: برای اینکه صنایع‌دستی به‌راحتی در بازار به فروش برسد باید کیفیت محصولات را افزایش داد و با توسعه صنایع‌دستی در استان زنجان اشتغال‌زایی ایجاد کرد.
رحمتی ابراز کرد: صنعتگران استان زنجان با تلاش خود در صنایع‌دستی استان زنجان کیفیت را در کالاهای تولید حفظ کرده‌اند.
فعالیت ۳۷۸ فروشگاه صنایع دستی در زنجان
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان گفت: در سال ۹۲ فقط ۷۶ فروشگاه در سطح شهر زنجان وجود داشت که امروز به ۳۸۷ فروشگاه رسیده است.
رحمتی به توسعه صنعت مس، چاقو و ملیله‌کاری استان زنجان اشاره کرد و افزود: تعداد تولیدات صنایع دستی فلزی در استان زنجان به‌قدری زیاد است که این استان رتبه نخست تولیدات صنایع‌دستی فلزی در سطح کشور را به خود اختصاص داده است.
ملیله سازی
ملیله سازی در زنجان بیش از ۱۰۰ سال سابقه دارد و از اواخر دوره فتحعلی شاه قاجار شخصی به نام حاج اسداله طرح برگ فرنگ را در ملیله ابداع و سبک خاصی را شروع کرد.
نقوش رایج در ملیله کاری زنجان عبارتند از: دندانه، تابیده، جقه، یا بته ترمه، ریزه جقه، برگ فرنگ، برگ، غنچه، پیچ، پیچک، سه چشمه و یک چشم ملیله. تولیدات ملیله زنجان شامل گیره شربت خوری، گلاب پاش، قاب عکس، جاسیگاری، بشقاب، شکلات خوری، شیرینی خوری، زنجیر (که به آن کلافه ای می گویند) گل سینه، گوشواره و قاب عکس است. ملیله سازی زنجان در سطح کشور نیز شناخته شده بوده و دارای اعتبار خاصی است.
چاقو سازی
مشخصات مشترک چاقوهای زنجان عبارت است از: ظرافت، تناسب، هنرنمایی در فن آبکاری و قدرت برش آن. هر چاقو شامل قطعات تیغه، فنر (در چاقوی ضامن دار دو فنر وجود دارد به نام فنر بزرگ و فنر کوچک) , آستری (دو تکه است و همه قطعات چاقو روی آن سوار می شود)، روکش دسته، باربند (قسمتی برنجی که روی آستری است و لولای تیغه در آن قرار دارد).
انواع چاقوها عبارتند از: چاقوی ساده، ضامن دار، چاقوی میوه خوری، چاقوهای مرکب، کاردهای شکاری، کاردهای قمه ای، کاردهای کمری، کاردهای آشپزی و قلم تراش. از نکات جالب توجه آن که در هنر چاقوسازی به علت احتیاج به نیروی بدنی، اکثر استادکاران جوان بوده و استادکاران قدیمی فقط به کار آموزش مشغول هستند.
مسگری و ظروف مسی
صنعت مسگری زنجان با بیش از یکهزار سال پیشینه تاریخی، امروز بعد از یک دوره طولانی بی توجی و انزوا، در حال حاضر روزهای اوج خود سپری می کند و توانسته به جایگاه واقعی خود نزدیک شود.
صنعت مسگری زنجان با بیش از یک هزار سال پیشینه تاریخی، بدلیل بی توجهی در سالهای گذشته، راه پرشتاب زوال را درپیش گرفته بود و می رفت تا آخرین روزهای حیات خود را سپری کند که با توجه دولتمردان جانی دوباره گرفت و به یکی از میراث ماندگار این شهر تبدیل شده است.
هنر مسگری یکی از رشته های اصیل، تاریخی و ماندگار شهر زنجان به شمار می رود که با حمایت های مسوولان استانی رونق دوباره به خود گرفته و خیابان های شهر دوباره به فعالیت های مسگران تبدیل شده استصنعت مسگری زنجان با بیش از هزار سال پیشینه تاریخی، به علت بی توجهی در دو دهه گذشته، می رفت تا آخرین روزهای حیات خود را سپری کند اما با همتی دوباره این صنعت امروز جانی دوباره گرفته و چشم انتظار مخاطب است.
بشر بعد از سنگ و گل، برای رفع سایر نیازهایش به فلز روی آورد، در بین فلزات مس زودتر از بقیه فلزات بکار گرفته شد زیرا این فلز بصورت خالص در طبیعت یافت می شد و استخراج و بهره برداری از آن ساده بود. درخشش و جلای مس خالص و رنگ جالب توجه سنگهای معدنی از دیگر علل کاربرد آن در طول اعصار گذشته از این فلز بوده است.
هنر مسگری یکی از رشته های اصیل، تاریخی و ماندگار شهر زنجان به شمار می رود که با حمایتهای مسئولان استانی رونق دوباره گرفته است.
امروزه با استناد به مدارک غیرقابل انکار که از گوشه وکنار ایران یافت شده می توان شمال و مرکز ایران را جزء قدیمی ترین مراکز فلزکاری جهان و نیز فلزکاران ایران از پیشگامان کشف ذوب مس در جهان باستان دانست که فراوانی معادن مس در ایران، موید این نکته است.
با توجه به کشف کوره ذوب مس در سگز آباد قزوین واقع در (تپه قبرستان) و نزدیک بودن این منطقه از لحاظ جغرافیایی به زنجان، که احتمالا اولین کوره ذوب مس می باشد نیز وجود معادن بزرگ مس در منطقه نظیر معدن مس (رشید آباد) را می توان به قدمت استفاده از این فلز در زنجان پی برد.
هم‌اکنون با توجه به رویکرد دوباره در استفاده از ظروف مسی، این هنر صنعت پس از دو دهه افول، جان تازه‌ای یافته است. از روش‌های به‌کار رفته برای تزیینات بر روی ظروف مسی در این شهر می‌توان به قلمزنی و حکاکی روی مس اشاره کرد علاوه بر آن زیور آلات مسی نیز ساخته شده و مورد توجه قرار گرفته است.
چاروق
چاروقی که هم اکنون در زنجان عرضه می شود، به صورت یک صنعت دستی ظریف و تزئینی کاربرد دارد و به کلی با چاروق های قدیمی متفاوت است. چاروق قدیمی زنجان نوعی پای پوش بوده که از چرم خام ساخته شده و در روستاها بیشتر مورد استفاده چوپان ها قرار می گرفت و اغلب بدون پاشنه بوده و با تسمه هایی به ساق پا پیچیده می شد.
در سال های اخیر در زنجان نوعی چاروق ساخته می شد که رویه آن چرم قرمز رنگی (که دباغان زنجان تهیه می کردند) است و معمولاً هم بدون بند و تسمه بوده و نوکی عقابی و برگشته دارد.
این نوع چاروق که تولید آن از حدود ۳۰ سال پیش نیز رواج داشت، اینک کمتر تولید می شود. چاروق کنونی زنجان فرم و شکل خاص و ظریفی دارد و دارای حالتی زینتی بوده و بیشتر برای راه رفتن روی قالی مورد استفاده قرار می گیرد.
این نوع چاروق بیشتر به شکل نعلین و به صورت پاشنه دار ساخته می شود و فقط کف آن از چرم بوده و رویه اش از نخ های ابریشم و گلابتون به رنگ های مختلف بافته و تزئین می شود.