عمارت ذوالفقاری یادگاری باشکوه در شهر زنجان که در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محله" دالان آلتی"در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد. این بنا ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و از مجموعه بناهای اندرونی و بیرونی و بخشهای مختلفی تشکیل یافته بود. که در حال حاضراز این مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام" عمارت محمود خان ذوالفقاری" معروف است. بنا به روایاتی این خانه توسط سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بنا گردیده و پس از وی محمود خان در آن اقامت داشته است. در گذشته این بخش از شهر زنجان محله ی اعیان نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان همچون خانه وزیری، خانه خدیوی، عمارت دارایی و... در این محل ساخته شده بود.   

این بنای ارزشمند با سبکی متاثر از الگوهای معماری غربی و با حفظ سنتهای معماری ایران قدیم به مساحت 1176 متر مربع، در دو طبقه  ساخته شده و در گذشته شامل حصار، سر در ورودی، حیاط و بخش مسکونی و اداری بوده است. طبقه همکف بخش اداری و دفتری عمارت محسوب می شد و طبقه اول به بخش مسکونی اختصاص داشته است. مصالح بکار رفته در بنا خشت، آجر و سنگ  و پوشش سقف خانه از نوع شیروانی است. این نوع پوشش در دوران پهلوی در خانه های زنجان بسیار رایج بوده و پوشش سقف عمارت ذوالفقاری یکی از اولین نمونه های پوشش شیروانی در زنجان است. در بخش مرکزی سقف، نورگیر زیبایی تحت عنوان کلاه فرنگی تعبیه شده است. تزئینات بنا بسیار متنوع و چشمگیر بوده و شامل تزئینات فلزی، سنگی، آجری، گچی، چوبی و کاشی است.درپائین دیوار های طبقه همکف کاشیکاری برجسته با رنگهای قهوه ای، زرد و قرمز اجرا گردیده و تزئینات سنگی و گچی را بیشتر در ستونهای ورودی همکف و ایوانهای ستوندار طبقه اول می توان مشاهده کرد. سر ستونهای گچی ایوانهای طبقه اول از زیباترین تزئینات گچی باقی مانده است. سقف بیشتر اتاقها آراسته به لمبه کاری چوبی و نقش های متنوع است. اما بیشترین تزئین در نمای جنوبی بنا دیده می شود. نمای جنوبی به صورت یکپارچه با انواع آجرچینی و با طرحهای مختلف تزئین شده است.

بعد از انقلاب اسلامی، عمارت ذوالفقاری مدتها در اختیار یکی از نهاد های انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و عدم مراقبتهای لازم آسیب فراوانی دید. در جریان توسعه و تعریض خیابان طالقانی دیوار و سردر ورودی بنا بطور کامل تخریب گردید. در سالهای اخیر نیز با اجرای طرحهای عمران شهری، آسیب زیادی به بنا وارد آمده است. از جمله با احداث خیابان زینبیه و عبور آن از داخل حیاط عمارت، قسمتی از عرصه ی بنا از بین رفت و بخش عمده دیگر به پارگ تبدیل شد.در سال 1379 میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت ودر این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و باز سازی گردید.  با انتقال مجموعه آثار بدست آمده از معدن نمک چهر آباد در سال 1386 ، موزه موقت مومیایی ها در این مکان بوجود آمد  و در سال 1387 اولین موزه باستان شناسی ومردان نمکی  استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح گردید.  این بنا در تاریخ 25/12/75 به شماره 1852 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

اشیاء موزه باستان شناسی ومردان نمکی زنجان در عمارت ذوالفقاری

طبقه همکف : بخش پيش از تاريخي :

ابزارهای سنگی ، مهر و اثر مهر مکشوفه از سُها چای تپه از توابع شهرستان ايجرود( مربوط به هزاره ی چهارم ق . م )

• ظروف سفالين نقش دار مربوط به هزاره ی پنجم ق . م (از کشفيات تپه ی نور سلطانيه)
• انواع ظروف سفالی، ، ابزارهای استخوانی ، مهره های سنگی و پيکرک های سفالی مکشوفه از تپه خالصه خرمدره (مربوط به هزاره ی ششم  ق م )
• طبقه اول :بخش تاريخی :

• انواع ظروف سفالی خاکستری رنگ عصر آهن(هزاره ی دوم و اول ق م )
• انواع ظروف مکشوفه از قَره پُشتلو، دوسَران، روستای سُها و گورستان سَره جی زنجان مربوط به عصر آهن ( هزاره ی اول ق م )
• سکه های دوره ی ساسانی و اشکانی

دوره ی اسلامی :

• اشياء مکشوفه از گنبد سلطانيه شامل کاشی های زرنگار ، صليبی ، فقاع ، دوات ، پی سوز و . . .  ( دوره ی ايلخانی تا صفوی )
• اشياء شيشه ای و سفالی ( قرن 5و4 ﻫ.ق )
• ظروف دسته دار و لعابدار ، ظروف کتيبه دار ( قرن 7و6 ﻫ.ق )
• کاسه ی سفالی ، کوزه ی سفالی لعابدار
• اسناد مربوط به ذوالفقار خان مربوط به دوران زند
• تفنگ های دوره ی قاجار
• سکه های دوره ی اسلامی
• انواع قلمدان لاكي با تصوير شاهان قاجار وابزار كتابت
• اسنادخطي دوره قاجار مرتبط با زنجان از قبيل فرامين شاهي ،عقدنامه ،وقف نامه ،هبه نامه ،مصالحه نامه ،مبايعه نامه و هبه نامه

• انواع قفل های فولادی دوره قاجار

تالار مردان نمکی ، ابزار معدن کاوی ومنسوجات دوره ساسانی وهخامنشی معدن نمک چهرآباد

مرد نمكي 2: كشف اتفاقي مرد نمكي 2 و مجموعه­اي از اشيا موجب از سر گيري پژوهش­هاي باستان شناختي در معدن نمك چهر آباد بعد از گذشت 11 سال گرديد بنا براين كاوش در معدن به منظور نجات بخشي آثار و بقاياي باقي مانده ابتدا به سرپرستي امير الهي و سپس ابوالفضل عالي در دي و بهمن سال 1383 انجام شد و فصل دوم كاوش نيز در پائيز 1384 ادامه يافت.

مرد نمكي 4: مرد نمكي 4 سالم­ترين و كامل­ترين موميايي مكشوفه از معدن چهر آباد است. عليرغم آسيب ديدگي به هنگام مرگ تقريبا بيشتر قسمت­هاي بدن سالم باقي مانده است كه شامل مجموعه استخوان­ها و بافت نرم وي است كه بر اثر از دست دادن آب بدن كاملا خشك شده است. به هنگام كشف جسد در وضعيت دمر قرار داشت. به شكلي كه صورت و قسمت جلوي بدن روي خاك قرار گرفته بود. دست­ها از ناحيه آرنج خم شده دست چپ روي زمين و دست راست در حالت تقريبا مشت شده بود . پاي راست به صورت نيمه باز و پاي ديگر جمع شده در زير شكم قرار داشت. با وجود شكستگي جمجمه در چند قسمت دليل مرگ براساس تحقيقات انجام يافته توسط دكتر شكوهي  با عكسبرداري سي تي اسكن، فشار بر قفسه سينه و پارگي قلب در نتيجه ريزش تونل­ها و ريزش خاك و آوار روي وي بوده است. براساس تحقيقات انجام گرفته مشخص شد اين موميايي طبيعي، پسر جواني بوده كه به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است. قد اين موميايي 170 تا 175 سانتي متر است. بر گوش­هايش حلقه هايي از جنس نقره ديده مي شود. موهاي سر وي كوتاه و به رنگ خرمايي است. به همراه اين جوان موميايي شده اشياي جالب توجهي نيز كشف گرديد. يكي از اين اشيا چاقوي فلزي با دسته استخواني است كه در غلافي چرمي به كمربند پارچه اي او بسته شده است ازاشياي ديگر مي­توان به دو كوزه كوچك سفالي سالم اشاره كرد. همچنين ظناب­هاي گياهي، يك مهره كوچك با لعاب ابي، يك پي سوز سالم دود زده، 11 تكه سفال و ... نيز همراه اين جسد يافت شده است.از ويژگيهاي بسيار مهم اين موميايي طبيعي، لباس كامل است كه برتن او ديده مي­شود. اين لباس از بالا پوشي بلند، يك شلوار و كفش چرمي تشكيل شده است.

مرد نمكي 5: اين موميايي طبيعي در كاوش فصل دوم در حالي يافت شد كه به جز سر بقيه قسمت­هاي بدن زير صخره و سنگ­هاي آواري بزرگ قرار گرفته بود­. شكل جسد نشان مي­داد كه اين شخص نيز همچون نمونه­هاي قبلي بر اثر حادثه­اي كه منجر به تخريب و ريزش تونل گرديده­، كشته و مدفون شده است بر خلاف موميايي نمكي شماره 4 بيشتر بافت بدن مرد نمكي 5 پوسيده شده و از بين رفته بود بافت نرم فقط در قسمت­هايي كوچك از دو دست، پاها بخش­هايي از صورت، سينه و لگن باقي مانده بود. كم بودن ميزان نمك در اين محيط، نفوذ آب از بالاي كوه به اين بخش از معدن از دلايل اصلي پوسيده شدن زياد مرد نمكي 5 است. 

پرستو قاسمی اندرود ، کارشناس موزه داری وکارشناس ارشد باستان شناسی

مسئول امور موزه های اداره کل میراث فرهنگی گردشگری وصنایع دستی استان زنجان