عمارت ذوالفقاری دریکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محله دالان آلتی در ضلع شمالی سبزه‌میدان  و مسجد جامع قرار دارد. این عمارت، ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده است و از مجموعه بناهای اندرونی، بیرونی و بخش‌های مختلفی تشکیل یافته بود که در حال حاضر از این مجموعه فقط عمارت بیرونی باقی‌مانده است که به نام عمارت محمود خان ذوالفقاری معروف است. بنا به روایاتی این خانه توسط سردار اسعد الدوله (پدر محمود خان) در اواخر حکومت قاجار بناشده است و پس از او محمود خان در آن اقامت داشته است. درگذشته این بخش از شهر زنجان محله اعیان‌نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان همچون خانه وزیری، خانه خدیوی، عمارت دارایی و... در این محل ساخته‌شده است.   

این بنای ارزشمند با سبکی متأثر از الگوهای معماری غربی و با حفظ سنت‌های معماری ایران قدیم به مساحت 1176 مترمربع، در دو طبقه  ساخته‌شده است و درگذشته شامل حصار، سر در ورودی، حیاط و بخش مسکونی واداری بوده است. طبقه همکف بخش اداری و دفتری عمارت محسوب می‌شد و طبقه اول به بخش مسکونی اختصاص داشته است. مصالح به‌کاررفته در این بنا خشت، آجر، سنگ  و پوشش سقف خانه از نوع شیروانی است. این نوع پوشش در دوران پهلوی در خانه‌های زنجان بسیار رایج بوده و پوشش سقف عمارت ذوالفقاری یکی از اولین نمونه‌های پوشش شیروانی در زنجان است. در بخش مرکزی سقف، نورگیر زیبایی تحت عنوان کلاه‌فرنگی تعبیه‌شده است. تزئینات بنا بسیار متنوع و چشمگیر بوده و شامل تزئینات فلزی، سنگی، آجری، گچی، چوبی و کاشی است. در پائین دیوارهای طبقه همکف کاشی‌کاری برجسته با رنگ‌های قهوه‌ای، زرد و قرمز اجرا گردیده و تزئینات سنگی و گچی را بیشتر در ستون‌های ورودی همکف و ایوان‌های ستون‌دار طبقه اول می‌توان مشاهده کرد. سرستون‌های گچی ایوان‌های طبقه اول از زیباترین تزئینات گچی باقی‌مانده است. سقف بیشتر اتاق‌ها آراسته به لمبه کاری چوبی و نقش‌های متنوع است؛ اما بیشترین تزیین در نمای جنوبی بنا دیده می‌شود. نمای جنوبی به‌صورت یکپارچه با انواع آجرچینی و با طرح‌های مختلف تزیین‌شده است.

بعد از انقلاب اسلامی، عمارت ذوالفقاری مدت‌ها در اختیار یکی از نهادهای انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و عدم مراقبت‌های لازم آسیب فراوانی دید. در جریان توسعه و تعریض خیابان طالقانی دیوار و سردر ورودی بنا به‌طور کامل تخریب گردید. در سال‌های اخیر نیز با اجرای طرح‌های عمران شهری، آسیب زیادی به بنا وارد آمده است. ازجمله با احداث خیابان زینبیه و عبور آن از داخل حیاط عمارت، قسمتی از عرصه‌ی بنا از بین رفت و بخش عمده دیگر به پارک تبدیل شد. در سال 1379 میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفاظت و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و بازسازی گردید.  با انتقال مجموعه آثار به‌دست‌آمده از معدن نمک چهر آباد در سال 1386، موزه موقت مومیایی‌ها در این مکان به وجود آمد  و در سال 1387 اولین موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی  استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح گردید.  این بنا در تاریخ 25/12/75 به شماره 1852 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

اشیاء موجود در موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی زنجان در عمارت ذوالفقاری عبارت‌اند از:

طبقه همکف، بخش پیش‌ازتاریخی شامل ابزارهای سنگی، مهر و اثر مهر مکشوفه از سُها چای تپه از توابع شهرستان ايجرود که مربوط به هزاره‌ی چهارم ق. م، ظروف سفالين نقش دار مربوط به هزاره‌ی پنجم ق. م از کشفيات تپه‌ی نور سلطانيه، انواع ظروف سفالی، ابزارهای استخوانی و مهره‌های سنگی و پیکرک‌های سفالی مکشوفه از تپه خالصه خرمدره که مربوط به هزاره‌ی ششم  ق م. 

طبقه اول، بخش تاريخی شامل انواع ظروف سفالی خاکستری‌رنگ عصر آهن که هزاره‌ی دوم و اول ق م، انواع ظروف مکشوفه از قَره پُشتلو، دوسَران، روستای سُها و گورستان سَره جی زنجان مربوط به عصر آهن که هزاره‌ی اول ق م، سکه‌های دوره‌ی ساسانی و اشکانی و در دوره‌ی اسلامی که این اشياء مکشوفه از گنبد سلطانيه شامل کاشی‌های زرنگار، صليبی، فقاع، دوات، پی‌سوز متعلق به دوره‌ی ايلخانی تا صفوی، اشياء شیشه‌ای و سفالی متعلق به قرن 5 و 4 ﻫ.ق، ظروف دسته‌دار و لعاب‌دار، ظروف کتيبه دار متعلق به قرن 7 و 6 ﻫ.ق، کاسه‌ی سفالی، کوزه‌ی سفالی لعاب‌دار، اسناد مربوط به ذوالفقار خان مربوط به دوران زند، تفنگ‌های دوره‌ی قاجار، سکه‌های دوره‌ی اسلامی، انواع قلمدان لاكي با تصوير شاهان قاجار و ابزار كتابت، اسناد خطی دوره قاجار مرتبط با زنجان از قبيل فرمان‌ها شاهي، عقدنامه، وقف نامه، هبه نامه، مصالحه‌نامه، مبایعه‌نامه و هبه نامه، انواع قفل‌های فولادی دوره قاجار  و تالار مردان نمکی، ابزار معدن‌کاوی و منسوجات دوره ساسانی و هخامنشی معدن نمک چهرآباد

مرد نمكي 2: كشف اتفاقي مرد نمكي 2 و مجموعه­اي از اشيا موجب ازسرگیری پژوهش­هاي باستان‌شناختی در معدن نمك چهر آباد بعد از گذشت 11 سال گرديد بنا براين كاوش در معدن به‌منظور نجات بخشي آثار و بقاياي باقی‌مانده ابتدا به سرپرستي امير الهي و سپس ابوالفضل عالي در دي و بهمن سال 1383 انجام شد و فصل دوم كاوش نيز در پائيز 1384 ادامه يافت.

مرد نمكي 4: مرد نمكي 4 سالم­ترين و كامل­ترين موميايي مكشوفه از معدن چهر آباد است. عليرغم آسیب‌دیدگی به هنگام مرگ تقریباً بيشتر قسمت­هاي بدن سالم باقی‌مانده است كه شامل مجموعه استخوان­ها و بافت نرم وي است كه بر اثر از دست دادن آب بدن کاملاً خشک‌شده است. به هنگام كشف جسد در وضعيت دمر قرار داشت. به شكلي كه صورت و قسمت جلوي بدن روي خاك قرارگرفته بود. دست­ها از ناحيه آرنج خم‌شده دست چپ‌روی زمين و دست راست در حالت تقریباً مشت شده بود. پاي راست به‌صورت نیمه‌باز و پاي ديگر جمع شده در زير شكم قرار داشت. باوجود شكستگي جمجمه در چند قسمت دليل مرگ بر اساس تحقيقات انجام‌یافته توسط دكتر شكوهي  با عکس‌برداری سی‌تی‌اسکن، فشار بر قفسه سينه و پارگي قلب درنتیجه ريزش تونل­ها و ريزش خاك و آوار روي وي بوده است. بر اساس تحقيقات انجام‌گرفته مشخص شد اين موميايي طبيعي، پسر جواني بوده كه به هنگام مرگ حدود 16 سال داشته است. قد اين موميايي 170 تا 175 سانتی‌متر است. بر گوش­هايش حلقه‌هایی از جنس نقره ديده می‌شود. موهاي سر وي كوتاه و به رنگ خرمايي است. به همراه اين جوان مومیایی‌شده اشياي جالب‌توجهی نيز كشف گرديد. يكي از اين اشيا چاقوي فلزي با دسته استخواني است كه در غلافي چرمي به كمربند پارچه‌ای او بسته‌شده است از اشیای ديگر می‌توان به دو كوزه كوچك سفالي سالم اشاره كرد. همچنين طناب‌های گياهي، یک‌مهره كوچك با لعاب آبی، يك پی‌سوز سالم دودزده، 11 تكه سفال و همراه اين جسد يافت شده است. از ویژگی‌های بسيار مهم اين موميايي طبيعي، لباس كامل است كه بر تن او ديده می‌شود. اين لباس از بالاپوشی بلند، يك شلوار و كفش چرمي تشکیل‌شده است.

مرد نمكي 5: اين موميايي طبيعي در كاوش فصل دوم در حالي يافت شد كه به‌جز سر بقيه قسمت­هاي بدن زير صخره و سنگ­هاي آواري بزرگ قرارگرفته بود­. شكل جسد نشان مي­داد كه اين شخص نيز همچون نمونه­هاي قبلي بر اثر حادثه­اي كه منجر به تخريب و ريزش تونل گرديده­، كشته و مدفون‌شده است برخلاف موميايي نمكي شماره 4 بيشتر بافت بدن مرد نمكي 5 پوسیده‌شده و از بين رفته بود بافت نرم فقط در قسمت­هايي كوچك از دودست، پاها بخش­هايي از صورت، سينه و لگن باقی‌مانده بود. كم بودن ميزان نمك در اين محيط، نفوذ آب از بالاي كوه به اين بخش از معدن از دلايل اصلي پوسيده شدن زياد مرد نمكي 5 است. 

پرستو قاسمی اندرود، کارشناس موزه‌داری و کارشناس ارشد باستان‌شناسی

مسئول امور موزه‌های اداره کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان