مفهوم مذهب به مسائل مختلفی در ادبیات تحقیقات گردشگری مربوط است، اما اکثراً به آن با عنوان زیارت و رابطه آن با گردشگری پرداخته می‌شود. سفر به مناطق مذهبی ممکن است بنا به دلایل زیادی شکل گیرد (از اعتقادات مذهبی قوی تا رفع کنجکاوی) چنین سفری عموماً بر مبنای انگیزه‌های مذهبی است.
اسلام دین جامعی است که به همه ابعاد وجود آدمی اعم از جسمی و روحی پرداخته و برای تمامی نیازهای او برنامه و دستور کار معینی ارائه داده است. در نگرش قرآن نه‌تنها گردشگری به‌عنوان امری پسندیده است، بلکه خداوند آن را یکی از نعمت‌های بزرگ برشمرده که انسان می‌بایست سپاس‌گزار آن باشد و نباید به آن بی‌توجه بود.
درست به همین دلیل است که بیش‌ازپیش توجه به صنعت گردشگری در پهنه سرزمین‌های مقدس اسلامی ضرورت می‌یابد تا در دنیای مدرن، ملت اسلامی نیز بتواند در رابطه با این صنعت درآمدزا حرف‌هایی برای گفتن داشته باشد.
گردشگری مذهبی را باید یک حرکت فرهنگی و تبلیغی دید به‌گونه‌ای که جنبه‌های اقتصادی آن همواره تابع مصالح فرهنگی و تبلیغی آن باشد عوامل متعددی بر گردشگری مذهبی و رونق و رکود آن در ایران و کشورهای اسلامی مؤثر هستند که می‌توان به آیین‌ها و مراسم‌های سنتی بسیار و جذاب در مناطق مختلف ایران، اقامتگاه‌ها، مکان‌های مقدس اسلامی، سرو غذای حلال و توجه به اوقات شرعی و نماز و مسیرهای ویژه گردشگری مذهبی اشاره کرد. استان زنجان از چند بعد در حوزه گردشگری مذهبی خصوصیات مخصوص به خود را دارد و توانسته است بیش از این ظرفیت‌ها در حوزه گردشگری مذهبی ورود پیدا کند.
در گردشگری مذهبی اماکن و آیین‌های مذهبی موردتوجه است به‌گونه‌ای که در استان زنجان حسینیه اعظم و زینبیه اعظم و مراسم‌های آن از شاخص‌ترین میراث معنوی محسوب می‌شوند و در گردشگری مذهبی تأثیر ویژه‌ای دارند.
مسجد حسینیه اعظم زنجان به‌عنوان دومین قربانگاه جهان اسلام بعد از منا و مرکز پایتخت شور و شعور حسینی در ایران شناخته‌شده است. دهه محرم در استان زنجان بخصوص در شهر زنجان حال و هوای خاصی دارد و این شهر در ماه محرم به‌عنوان خاستگاه عزاداری‌ها خاص و نمونه در جهان مطرح و زبانزد کرده است. مسجد جامع قیدار علاوه بر مراسم‌های عزاداری ایام محرم که در یک مقطع خاص انجام می‌شود، محورهای گردشگری مذهبی در استان با توجه به وجود امامزادگان و مقابر و آرامگاه‌های خاصی منحصر به استان زنجان وجود دارد.
آستانه امامزاده سید ابراهیم (ع) زنجان یکی از بقاع متبرکه‌ای است که جلوه متمایزی به شهر بخشیده و در مرکز شهر زنجان خودنمایی می‌کند. امامزاده شاهزاده الکبیر، این بنای آرامگاهی در منتهی‌الیه شرق شهرستان ابهر قرار دارد که نسبت شاهزاده زید الکبیر به نخستین پیشوای شیعیان جهان بازمی‌گردد. مسجد تاریخی قیدار، این مسجد تاریخی مربوط به دوره قاجاریه در دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه به دستور جهانشاه خان امیر افشار ساخته‌شده است که امروزه محل اجتماع و برگزاری نماز عبادی سیاسی جمعه است. در بخش ابنیه دو مسجد قدیمی و تاریخی ازجمله مسجد جامع قروه و مسجد جامع سجاس همچنین وجود مقبره قیدار نبی در شهر قیدار و سایر امامزادگان ما را بر آن داشته تا در تعریف گردشگری مذهبی بازنگری داشته و بر تقویت این محورها توجه کنیم.
۱۵۶ امامزاده و ۱۳۳ بقعه متبرکه در استان زنجان وجود دارد. جاذبه‌های گردشگری مذهبی «امامزاده ها، زیارتگاه ها» نقش مؤثری در بازسازی حیات شهرها در طول تاریخ و امروز داشته است که همچون یک شبکه گسترده اجتماعی از اعتماد و مشارکت گرفته تا بحث هنجارها و امنیت، اغلب مسائل و مشکلات شهری را پوشش می‌دهد.
گردشگری مذهبی به‌واسطه تأثیرگذاری آن در ایجاد جامعه سالم و پایدار نقش مهمی در هویت دهی به مکان‌ها و فضاهای مختلف دارد. فضاهای مذهبی با توجه به ابعاد و ماهیت معنوی خود نه‌تنها موجب ایجاد حس تعلق و دل‌بستگی مکانی در میان افراد بومی، بلکه منجر به ایجاد حس تعلق در بین گردشگران می‌شوند. همین امر سبب بازتولید گردشگری مذهبی می‌شود.
با ایجاد بسترها و زیر ساخت‌های لازم و جذب سرمایه گذار می‌توان به گردشگری مذهبی این شهر کمک فراوانی کرد و این مهم باید جدی گرفته شود.
دکتر امیر ارجمند
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی زنجان