در ایران مساجد تاریخی زیادی با قدمتی چندصدساله وجود دارند، اما کمتر شهری را می‌توان مثل سُجاس پیدا کرد که مسجدی هزارساله را در دل خود جای‌داده باشد. سُجاس شهری در ۱۲ کیلومتری شهرستان خدابنده و در فاصله‌ی ۷۳ کیلومتری استان زنجان قرار دارد. شهر سجاس در بخش سجاس‌رود شهرستان خدابنده واقع‌شده است. شهر سجاس دارای آب‌وهوایی معتدل در موسم بهار و دارای زمستانی سرد و خشک است. به همین خاطر در طول دوران مختلف تاریخی توسط شاهان و لشگرهای آن‌ها به‌عنوان منطقه ییلاقی انتخاب می‌شد.
مسجد جامع سجاس متعلق به دوره سلجوقیان و اواخر قرن پنجم هجری قمری است. این مسجد به سبک مساجد شبستانی بنا شده است. آثار قوس‌های فرو ریخته در جرز شمالی نشان می‌دهد که این بنا با ملحقات و افزوده‌های دیگری با شبستان موجود، مجموعه کامل‌تری را تشکیل می‌داده است.
این مسجد به سبک مساجد شبستانی ساخته شد. بنای اصلی مسجد، گنبد خانه‌ی مربعی به ابعاد تقریبی ۵٫۹ در ۵٫۹ متر است که با گنبد بلندی مسقف شده است.
مسجد جامع سجاس به شکل چهارگوش و دارای ابعادی به طول ۱۱ متر از بیرون و ضخامت دیوارهای آن حدود ۱٫۵ متر است که دو در ورودی در سمت غرب مسجد وجود دارد. فاصله این درها از هم در حدود ۵ متر است که احتمالاً به حیاط و فضای بیرون باز می‌شد و دقیقاً قرینه آن‌ها در ضلع شرقی مسجد هم موجود است. بیرون بنا با آجر نماکاری شده که با ملات و ساروج روی هم قرارگرفته‌اند.
ارتفاع فعلی بنا از کف زمین تا شروع گوشواره‌ها در چهارگوشه بنا در حدود ۷ متر و ارتفاع کناره گوشواره‌ها تا پای گنبد تقریباً ۲ متر است. در گوشه‌های بنا به طرز جالبی جهت ایجاد چندضلعی و در نتیجه تشکیل فرم دایره برای ساخت گنبد تورفتگی‌های خاصی ایجادشده است. ارتفاع گنبد تقریباً به ۴ متر می‌رسد و ارتفاع کل بنا از کف زمین حدود ۱۴ متر است. با توجه به سبک معماری این بنا را به دوره سلجوقی نسبت می‌دهند، ولی در نزدیکی محراب یک قسمت کوچکی از نمای آجرکاری ریخته شده که در پشت این لایه، نمای دیگری با تزیین مخصوص خود که با دیوار اصلی بنا متصل است، قابل‌دیدن شد.
با پیدا شدن لایه اصلی بنا این احتمال به وجود آمد که لایه‌ی فعلی، لایه‌ی دوم دیوار است که روی لایه‌ی اولیه ساخته‌شده که بعدها با گچ و آجر با تزیینی کاملاً از هم جداشده‌اند.
این مسجد کتیبه‌هایی به خط کوفی، نسخ و ثلث و آیاتی از سوره ملک، گچ‌بری‌های و طرح‌های اسلیمی دوره‌های سلجوقی و ایلخانی دارد.
بنابراین با توجه به تزیینات دیوار دوک و کنده شدن محراب در ضخامت دیوار در زمان‌های بعدی این احتمال به‌طور قوی وجود دارد که اصل بنا به دوره سلجوقی مربوط نبوده بلکه ممکن است مربوط به دوره ساسانی باشد که در آن زمان این مکان آتشکده بوده است که در دوره سلجوقی آن را به مسجد تبدیل کرده‌اند.
چهار فیل‌پوش و در بین فاصله موجود در آن‌ها چهار طاق‌نما به‌طور قرینه با قوس‌هایی به شکل پنج و هفت‌در کنار هم قرارگرفته‌اند. این قوس‌ها با کمک قوس‌های کوچک‌تر بالای خود نقشه مربع بنای مسجد را به دایره در بخش گند تبدیل می‌کند. سطح فیل پوش‌ها و طاق‌نماها با اجرای آجرکاری به سبک «آلت و لغت» تزیینات هندسی جالبی را ایجاد کرده‌اند. این بنا از بیرون به شکل دایره و از داخل به شکل چهارگوش به نظر می‌رسد. پایه طاقِ فیل پوش‌ها روی یک‌تخته قطور ساخته‌شده که احتمالاً از جنس درخت سنجد یا گردو است. این تخته‌ها با مواد مخصوص روغن‌کاری و در نهایت به شکل چلیپایی (صلیبی‌شکل) با دیوار زاویه ۴۵ درجه می‌سازند. آثار قوس‌های فرو ریخته در ضلع شمالی نشان می‌دهد که این بنا با افزوده‌های دیگری به شبستان اولیه در طول تاریخ، مجموعه کامل‌تری را تشکیل می‌دهد.
این مسجد تاریخی از نظر معماری نیز قابل‌مقایسه با سایر مساجد جامع ساخته‌شده در دوره‌ی خود در چند جای مختلف ایران است. مسجد جامع سجاس دارای گنبد خانه مربعی است که با گنبد بلندی پوشیده شده است و بر اساس بررسی‌های باستان‌شناسی، بناهای دیگری هم به این گنبد خانه وصل بوده‌اند که در طول تاریخ از بین رفته‌اند. تنها بنای باقی‌مانده از مسجد فعلی، شبستان گنبد داری است که به سبک چهارطاقی ساخته‌شده و ضلع‌های چهارگانه، سنگینی گنبد را روی بنایی چهارگوش نگه می‌دارند که این نوع از معماری یکی از ویژگی‌های معماری دوران سلجوقی است.
در داخل این مسجد به‌طورکلی از آجرهای به ابعاد ۲۱ در ۲۱ در ۵ سانتی‌متر استفاده‌شده و بالای فیل پوش‌ها، طاق‌نماهای زیبایی به جهت تزیین قرار داده‌شده است. این تزیینات باعث شده است که ظاهری با گردی کامل در زیر گنبد به وجود بیاید. گنبد مسجد از نوع گنبدهای یک پوششی است که آن‌هم از آجر ساخته‌شده و در تزیینات آن تنها از نقش ستاره ایرانی (ستاره پنج پر) استفاده‌شده است. این ستاره پنج پر در ضلع اصلی بنا یعنی ضلع شمالی قرار دارد. در ضلع‌های غربی و شرقی دو در بزرگ و شبیه به ایوان و در ضلع جنوبی هم محراب مسجد در جهت قبله و در داخل دیوار ساخته‌شده است. قرینه‌سازی محراب در ضلع‌های غربی و شرقی در بین فواصل خالی در بین محراب و دیوارها ساخته‌شده‌اند که تنها جنبه تشریفاتی دارد و برای تکمیل قرینه‌سازی در نظر گرفته‌شده‌اند.
این مسجد از نظر گچ‌بری و کتیبه‌ها هم بسیار ارزنده و قابل‌توجه است. کتیبه‌های مسجد تاریخی جامع سجاس از نظر سبک و شیوه گچ‌بری هم به کتیبه‌های چند مسجد سلجوقی دیگر در استان زنجان شبیه است. چهار کتیبه در مسجد جامع سجاس وجود دارد. کتیبه اول، کتیبه موجود در ساقه‌ی گنبد است که به خط نسخ ابتدایی گچ‌بری شده و به‌احتمال‌زیاد هم‌زمان با ساخت بنای مسجد نوشته‌شده است. کتیبه فیل پوش‌ها که با خط ثلث زیبا نوشته‌شده هم با توجه به سبک نگارش، احتمال دارد که متعلق به دوران ایلخانیان باشد. زیر فیل پوش‌ها کتیبه بسیار باارزشی به عرض حداقل ۵۰ سانتی‌متر در دورتادور مسجد نوشته‌شده که متن آن آیه‌ی ۶۷ سوره‌ی «ملک» از قرآن مجید است. این کتیبه با دو خط موازی در بالا و پایین محدودشده و بالای این خطوط، کتیبه کوچک دیگری به خط کوفی و متعلق به اوایل قرن پنجم هجری قمری نوشته‌شده است. متن کتیبه به خط نسخ خوانا نوشته‌شده و با گچ‌بری‌های بسیار زیبا و طرح‌های اسلیمی پر از جزییات، تزیین‌شده است. محراب مسجد سجاس با گچ‌بری‌های زیبا از طرح‌های اسلیمی و گیاهی تزیین‌شده که آن را به یکی از بهترین جاهای دیدنی خدابنده (قیدار) و زیباترین مساجد ایران تبدیل می‌کند.
این بنا به‌طور کامل از آجر و خشت همراه با ملات گچ‌وخاک ساخته‌شده و در قسمت خارجی مسجد از آجرهایی به ابعاد ۲۰ در ۱۰ در ۱۰ سانتی‌متر به‌طور ساده و یکنواخت استفاده‌شده است. پی بنا به‌نقل از اهالی از سنگ لاشه و ساروج ساخته‌شده و از کف فعلی به‌اندازه ۵ سانتی‌متر پایین قرار دارد. کف فعلی مسجد هم با استفاده از آجرهای چهارگوش سنگ‌فرش شده است.
با توجه به شواهد موجود در معماری و تزیینات بنا می‌توان گفت این مسجد متعلق به اوایل قرن پنجم هجری قمری یعنی دوران سلجوقی است و حدود هزار سال قدمت دارد؛ اما محراب کنونی مسجد جامع سجاس با توجه به شیوه گچ‌بری و استفاده از رنگ و همچنین آثاری از محراب قدیمی در زیر آن، به نظر می‌رسد که مربوط به دوره ایلخانی باشد.
محوطه و داخل این بنای هزارساله نیاز به خانه تعمیرات اساسی دارد. از سال ۱۳۸۹ تابه‌حال ۲ موردبازسازی یا توسعه در این مسجد صورت گرفته است. مرتبه اول خانه‌های مسکونی اطراف آن خریداری به محوطه‌ی مجموعه اضافه شدند و بار دوم هم داربست‌هایی به جهت محافظت در مقابل ریزش، نصب شد تا در مرحله بعدی بنای مسجد موردبازسازی قرار بگیرد. البته اثرات اولین تعمیر و بازسازی در این مسجد را می‌توان در همان دوران حکومت ایلخانیان و در داخل مسجد دید. دوران اوج استفاده از این هم مسجد در قرن‌های ششم تا هشتم هجری قمری است.
گورستان تاریخی سجاس که به قبرستان شهدا معروف هست هم در منتهی‌الیه شهرک سجاس قرار دارد و به‌عنوان یک جاذبه تاریخی این شهر شناخته می‌شود.
تعدادی از سنگ‌قبرهای تاریخی و با ارزش این قبرستان جمع‌آوری و در حیاط مسجد برای بازدید عموم، قرار داده‌شده‌اند. در این سنگ مزارها نقوش اسلیمی، نقوش هندسی، کتیبه‌هایی به خط نسخ با اشعار فارسی از سعدی و اشعار عربی دیده می‌شود. تعدادی از این سنگ‌نوشته‌ها دارای تاریخ هستند که قدمت بالای آن‌ها را نشان می‌دهد. به‌طور تاریخ‌هایی مانند ۹۴۴ هجری قمری، ۸۴۴ هجری قمری، ۱۰۳۲ هجری قمری و ۱۰۰۲ هجری قمری. این تاریخ‌ها نشان‌دهنده این است که تاریخ ساخت این سنگ مزارها در دوره حکومت پادشاه‌های تیموری و صفوی بوده است.
مسجد جامع سجاس مربوط به دوره سلجوقیان است. این اثر در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۵۳ با شماره‌ی ثبت ۱۰۱۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.