نوروز که می‌آید آداب و رسوم گذشته دوباره جان می‌گیرد، رسومی که انگار هیچ‌وقت اصالت خود را از دست نخواهند داد و هرساله با آمدن سال نو دوباره رنگ و بوی تازگی به خود می‌گیرند.
در کشور ایران نو شدن سال و عید نوروز را جشن می‌گیرند اما هرکدام از مناطق مختلف ایران آداب‌ورسوم خاص خود را دارد در زنجان خانه‌تکانی، شستن فرش‌ها، تمیز کردن شیشه‌ها و دیوارها و سفید کردن مس‌ها اولین نشانه آمدن نوروز در زنجان است و سپس خرید کردن در بازار سنتی زنجان قدم دوم است، رسم بعدی برگزاری مراسم چهارشنبه‌سوری است، این مراسم در زبان محلی به آن «ایل آخیر چارشنبه سی» گفته می‌شود که شال آتما هم یکی دیگر از مراسم‌های چهارشنبه‌سوری است که توانسته هنوز هم اعتبار خود را در برخی شهرها و روستاهای زنجان حفظ کند، آنچه در شال قرار می‌گرفت هم هدیه چهارشنبه‌سوری بود و هم فال، اگر هدیه نان بود نشانه نعمت، شیرینی نشانه شیرین‌کامی و شادمانی، انار نشانه کثرت اولاد در آینده و گردو نشان طول عمر، بادام و فندق نشانه استقامت و بردباری در برابر دشواری‌ها، کشمش نشانه پرآبی و پربارانی سال نو و اگر سکه نقره باشد نشانه سپیدبختی بوده است.
در شب چهارشنبه‌سوری معمولاً خانواده‌های زنجانی به‌همراه برنج، خورشتی به نام شش‌انداز درست می‌کنند که ترکیبی از روغن، خرما، کشمش، گردو، تخم‌مرغ و سرکه است، بعد از صرف شام نیز مراسم قاشق‌زنی آغاز می‌شود که یکی از مراسم‌های سنتی زنجانی‌ها در چهارشنبه آخر سال محسوب می‌شود. یکی از سنت‌های زنجانی‌ها در روز چهارشنبه‌سوری «پای آپارما» است که هم‌زمان با عید، در زنجان مرسوم است که هدیه بردن خانواده داماد به نوعروسشان به‌عنوان عیدی برده می‌شود که یک پای ثابت مراسم‌های که از قدیم‌الایام تاکنون تغییری نکرده است پختن نان اردک (نام روغنی) بالأخص در شهرستان‌ها و روستاها است و هدایایی همچون جوراب و دستکش بافتنی را شامل می‌شود و هدایا را درون سینی‌ها چیده و پارچه قرمزرنگی که به آن «دوآق» گفته می‌شود، می‌پیچند و به خانه عروس می‌برند. پدر و مادر عروس به استقبال میهمانان رفته و با دادن مبلغی پول و یا هدیه‌ای کوچک به افرادی که سینی‌ها را حمل می‌کنند آن‌ها را به داخل منزل و زمین گذاشتن سینی‌ها دعوت می‌کنند. سال بعد نیز این اقدام خانواده داماد توسط خانواده عروس مقابله‌به‌مثل می‌شود و این بار آن‌ها برای دخترشان هدیه می‌برند.
«تکم‌خوانی» آیینی به قدمت نوروز است که در روزهای قبل از نوروز و چند روز اول نوروز برگزار می‌شود. در خانه‌ها را زده و بلافاصله با باز شدن در منازل؛ با به حرکت درآوردن تکم اشعار ساخته خود را با آواز و ضرب‌آهنگ تکم نجوا کرده که مردی با عروسک بز نر اشعار زیبا می‌خواند، تکم عروسکی به شکل بز است که از چوب ساخته‌شده و دست‌ها و پاهایش متناسب با بدن حرکت کرده و به رقص می‌پردازد، بز نر که نماد هدایت گله به‌عنوان پیش‌قراول است، آمدن بهار را نوید می‌دهد و این نماد در بین آذری زبان‌ها بشارت‌دهنده بهار است. برای همین تکم‌چی با تکمی که با پارچه‌های رنگی و مخمل قرمز پوشیده شده آواز سر می‌دهد و آمدن بهار را نوید می‌دهد.
در لحظه تحویل سال، زنجانی‌ها بلافاصله پس از تحویل سال به نشانه شفافیت و طهارت به آینه نگاه می‌کردند و سینی را پر از برنج و گندم (نماد برکت) می‌کردند و روی آن طلا و نقره قرار می‌دادند در این زمان از قرآن و دعا دریغ نمی‌کنند. بعد از اعلام سال‌تحویل و خواندن قرآن اولین سکه (سفته) را برمی‌دارند و مابقی بین اعضای خانواده پخش می‌شود، امروزه اسکناس جایگزین سکه و طلا شده است.
اقوام در منزل بزرگ خانواده جمع می‌شدند و حدود یک یا دو ساعت مانده به تحویل سال مقدمات مربوط به این مراسم را آماده می‌کردند. با آب زعفران سوره یاسین می‌نویسند و در هنگام سال‌تحویل و خواندن ۴۰ بار سوره یاسین در منازل و مساجد برگزار می‌شد در آخر آب زعفران مخلوط شده با آب بین همه تقسیم و میل می‌شد. اعتقاد زنجانی‌ها از قدیم‌الایام این بوده است که اگر ماهی به‌صورت عمودی و بدون حرکت قرار بگیرد سال تحویل شده، البته برخی دیگر معتقدند که اگر سینه ماهی در یک آن بالا قرار گیرد، ماهی آغاز سال نو را خبر می‌دهد.
عیددیدنی و صله‌رحم مراسم خاص و ویژه‌ای در آداب‌ورسوم مردم زنجان است که پس از تحویل سال، منزل بزرگ‌ترین عضو خاندان بوده و پس‌ازآن دیدوبازدیدها برحسب بزرگی و حرمت و درنهایت فامیل نزدیک صورت می‌گیرد. در این روز بر سر سفره هفت‌سین قاووت را قرار می‌دهند، یکی از خوراکی‌های شیرین و خوشمزه که از مخلوط توت خشک، انجیر خشک، سنجد، گندم بو داده، کنجد و عناب با شکر قهوه‌ای تهیه می‌شود، قدیمی‌ها بر این باور بوده‌اند که این خوراکی رطوبت و سردی را از بدن انسان می‌گیرد.
در اینجا پیشگو مادربزرگ یا مادر خانواده است که باید تخم‌مرغ‌هایی که لای پوست پیاز قرارگرفته و به تعداد اعضای خانواده داخل برنج شب عید گذاشته‌اند (بعد از نقش بستن) بین اعضا تقسیم کند و مطابق نقش‌های روی تخم‌مرغ آینده هر عضو خانواده را پیش‌بینی کند.
هنوز هم به‌رسم قدیم خوراکی‌های سنتی که در ایام نوروز برای پذیرایی از میهمانان مورداستفاده قرار می‌گرفته توسط بانوان این منطقه پخت می‌شود، سمنو یکی از خوراکی‌های شیرین سفره هفت‌سین است این خوراکی خوش‌طعم از گندم، جوانه گندم و آرد تهیه می‌شود.
وقتی دوازده روز که از نوروز گذشت اقوام و خویشان، جهت گذراندن اوقات فراغت و دور کردن نحسی سیزده به طبیعت پناه می‌برند، از دیرباز مرسوم بوده که دختران و پسران دم بخت سبزه‌ها را گره‌زده و آرزو می‌کنند تا در سال جدید تشکیل خانواده دهند. البته گره زدن سبزه تنها مختص جوانان دم بخت نیست بلکه همه افراد می‌توانند با گره زدن سبزه آرزوی برآورده شده خواسته‌هایشان را داشته باشند چراکه به عقیده ایرانیان وقتی گره باز شود، مشکلات حل‌شده و آرزوی فرد برآورده خواهد شد.
این روز شادی و نشاط بسیار زیادی را در دل جوانان ایجاد می‌کند و این رسم محلی با وجود سپری شدن سال‌ها همچنان در زنجان و ایران پابرجا است. بدین ترتیب که نزدیک غروب آفتاب خانواده‌ها کنار رودخانه به‌صف می‌ایستادند و هرکدام هفت‌سنگ را به درون آب پرتاب می‌کردند و در هر نوبت شعری را زمزمه می‌کردند.
سنی آتیرام درد و ورم قالمیا شر شیطان، قوری بهتان، قالمیا (این را در آب می‌اندازم تا درد و غم نماند شر شیطان و تهمت و دروغ نماند)
سنی آتیرام ایشیقلیقا تیشاق قارانلیقدا قورولوغدا قالمیا (این را می‌اندازم تا به روشنایی و نور برسم تاریکی و خشکی هم نماند)
یادداشت
دکتر امیر ارجمند
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان