ساز به ابزار نواختن موسیقی گفته می‌شود. اگرچه هر وسیله‌ای را که صدا بدهد می‌توان ساز دانست ولی در کل منظور از ساز وسایلی است که صرفاً برای اجرای موسیقی ساخته می‌شود. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های موسیقی اصیل ایرانی سازهای به‌کاررفته در آن است و یکی از هنرهای ایرانی که فرصتی برای ارائه خود نیافته و بسیاری از مردم از وجود چنین هنری و اساتید آن بی‌خبرند که هنر سازسازی است.
سازسازی یکی از هنرهای باشهرت در ایران است؛ بااین‌حال، هنرمندان ایرانی از دیرباز مشغول ساخت سازهای اصیلی چون تار، سه‌تار، عود، سنتور، کمانچه، نی، تنبک و دف بودند. در زنجان نیز بیشتر نوازندگان سنتی، سازهای خود را می‌سازند و در زمینه ساخت انواع سازهای ضربی، کوبه‌ای و آرشه‌ای متبحر هستند.
سازسازی رشته و حرفه‌ای آکادمیک و کلاسیک نیست و به‌صورت سینه‌به‌سینه یا احساسی و بصری انتقال و آموزش داده می‌شود. در هنر سازسازی استفاده از مصالح بوم آورد نیازهای روحی، روانی، عاطفی و از طرفی آئین‌ها همچنین ذوق زره بین و موشکاف ایرانی از عوامل خلق اثر هنری است. بر اهل‌فن پوشیده نیست که اثر و احساس هنری و ابزار انتقال آن رابطه تنگاتنگ و انکارناپذیری است که تصور یکی بدون دیگری کاملاً بی‌معناست. شاید در معدودی از رشته‌های هنری ضرورت این رابطه کمتر محسوس باشد، اما به‌جرئت می‌توان مدعی شد که هیچ اثر هنری بدون ابزار بیان (در حد مطلوب) توان انتقال تمامیت خود را با همه ظرافت و زیبایی ندارد
در دنیای نوازندگان موسیقی داشتن یک ساز کوک که به دست توانمند یک هنرمند ساز، ساخته‌شده باشد بسیار اهمیت دارد. زمزمه برخاسته از سرانگشتان هنرمند نوازنده که جانمان را می‌نوازد، همه مدیون تلاش هنرمند ساز ساز است. صدای ساز، شناسنامه ذوق و ظرافت نیاکانمان در طول اعصار و قرون است. صناعت و فنون این هنر نمونه‌ای بی‌بدیل از کارکرد و زیبایی‌شناسی است.
هنر سازسازی زنجان در نوع خود پیچیده است از هنرهایی چون درودگری، زرگری، معرق و… تشکیل‌شده است و نوازندگی که آن را در جایگاه کاربردی‌ترین هنرها قرار داده است. زمزمه برخاسته از سرانگشتان هنرمند نوازنده که جانمان را می‌نوازد، همه مدیون تلاش هنرمند سازساز است.
در این میان بسیاری از مردم زنجان موسیقی آذری را با موسیقی عاشیق می‌شناسند، عاشیق‌ها از دیرباز وظیفه اجرا و انتقال روایت‌ها را داشته‌اند و این‌گونه مسئولیت حفظ ادبیات شفاهی که بخش اعظمی از آداب‌ورسوم این سرزمین را در خود جای‌داده بود را به‌وسیله موسیقی بر عهده داشته‌اند.
قوپوز یا به‌اصطلاح محلی چگور را می‌توان کهن‌ترین ساز این منطقه دانست که باوجود گذشت زمان تغییرات کوچکی را چه ازلحاظ ساختار و چه ازلحاظ الحان و رپرتوآر اجرایی داشته است. این ساز از قدیمی‌ترین سازهای ایران است که حدود ۴۶۰۰ سال قبل از میلاد ساخته‌شده است که شاید بتوان گفت‌سازی قدیمی‌تر از این در طول تاریخ وجود ندارد. موسیقی غنی، سنتی و اصیل آشیق (عاشیق) برخاسته از منطقه قره داغ ایران است. این ساز که هنرمندان زنجانی در ساخت آن تبحر بی‌نظیری رادارند. همچون دیگر سازهای مقامی مانند دوتار، بیشتر به‌عنوان همراه کننده عاشیق برای اجرای داستان‌ها و روایت‌های پندآمیز مورداستفاده قرار می‌گیرد. وجود لهجه‌های خاص در منطقه‌ها مهم‌ترین وجه تمایز موسیقی آشیقی است. عاشیق‌ها باید در نواختن و سرودن شعر خلاقیت و جذابیت ایجاد کنند تا شکاف به وجود آمده در سلیقه موسیقیایی جوانان را پر کنند. ادبیات و موسیقی نشان‌دهنده هویت ملت‌هاست ازاین‌رو تبلیغ هنرمندان در داخل کشور به‌خصوص از طریق رسانه‌ها به‌خصوص صداوسیما ضروری است.
چوب عنصری زنده است که در عین جذابیت، سخت و سفت است که باهنر دست هنرمند جانی تازه می‌گیرد و در قامت یک اثر زیبا نمود پیدا می‌کند. هنر شناخت انواع چوب، رنگ و رگه‌های گوناگون آن از دیگر مواردی است که باید سازنده با آن‌ها آشنا باشد و این مهم با گذر زمان و کسب تجربه فراوان به دست می‌آید. مواد اولیه این رشته شامل چوب، چسب، سیم، پرده و رنگ است و چوبی که آب کمتری خورده و آوند داخل آن جمع‌تر باشد، برای صدادهی در ساخت سازهای سنتی مطلوبیت بیشتری دارد.
هنرمندان زنجانی سازهای سنتی را با عشق می‌سازند زیرا با آن نفس می‌کشند و قوت می‌گیرند و هنگامی‌که صدای ساز را می‌شنوند خستگی از تنشان خارج می‌شود زیرا سازها دردها را خوب بیان می‌کنند.
الناز خدایی فرد
معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی استان زنجان